МОНГОЛЫН ТҮҮХ, СОЁЛ, ГАЗАРЗҮЙ

1. XVII зууны эхэн vеийн Монголчуудын гадаад, дотоод байдал
Лигдэн хаан өөрийн мэдлийн Цахар тvмнийг л захирах болтлоо эрх хvч нь буурчээ.
Монголын зvvн өмнө орших Манж, тунгус угсааны аймгууд XVII зууны эхэн vеэс хvчирхэгжжээ. Тэд жижиг аймаг, овгоос бvрдсэн гурван том аймаг байсан ажээ. Зvрчид угсааныхны хvн ам өсөж гар урлал, газар тариалан хөгжсөнөөр тэдний vйлдвэрлэл, аж ахуйд нэлээд ахиц дэвшил гарчээ. Тэдний дундаас Манж аймаг мэдэгдэхvйц хvчирхэгжиж, бусад аймгаасаа давамгайлах болжээ. Ингэснээрээ тэд Зvрчидийн олон аймгийг Мин улсын хараат байдлаас гаргаж, тусгаар улс болохын төлөө тэмцэж эхэлжээ.
XVI зуунаас Орос улсын дорно зvг явуулах бодлого эрс идэвхжиж, Сибирийн өргөн уудам нутгийг эзлэн авахыг санаархах болжээ. Ингээд XVII зууны эхэн vед оросууд баруун Сибирийн газар нутгийн ихэнхийг эзлэн авсан байна. Ийнхvv Оросын эзэмшил Ойрад болон Халх Монголын нутгийн хойд талаас тvрэх болсноор Орос улсын Монголд төдийгvй Төв Азийн улс төр, эдийн засгийн амьдралд оролцох оролцоо vзvvлэх нөлөө нэмэгджээ.
XVII зууны эхэн vед монголчууд улс төрийн талаар бутархай, өмнөд Монгол, Халх Монгол, баруун Монгол буюу Ойрад гэсэн гурван хэсэгт хуваагдсан байв. Тийнхvv хуваагдахад нь байгаль газар зvйн орчны нөлөө багагvй байв. Тэдгээр бие даасан гурван хэсгийн дотоод улс төрийн байдал ч харилцан адилгvй байсан байна. Өмнөд Монголд Монголын сvvлчийн хаан Лигдэний төвлөрсөн засгийн бодлогод дургvйцсэн салан тусгаарлах хөдөлгөөн хvчтэй байв. Иймээс Лигдэн хаан өөрийн мэдлийн Цахар тvмнийг л захирах болтлоо эрх хvч нь буурчээ.
Монголын их хааны хvч нөлөө бууран доройтсон нь олон жилийн улс төрийн тархай бутархай байдал ноёрхсоны шууд vр дагавар юм. Гэсэн хэдий ч Монголын сvvлчийн их хаан Лигдэн идэвхтэй гадаад, дотоод бодлого явуулж байв. Тэр vед Цахар нь 100 мянга гаруй хvн амтай хvчирхэг аймаг байв.
Лигдэн хутагт хаан монголчуудыг бурхны шашны vзэл санаагаар нэгтгэхийг зорьж, Төвдөөс хутагт хувилгаадыг урьж, ном судар орчуулах, сvм хийд байгуулах зэргээр бурхны шашныг тэтгэн дэлгэрvvлж байсан байна. Лигдэн хаан бурхны шашны хөлгөн судар 108 боть «Ганжуур»-ыг Гунгаа-Одсэр, Бандида гvvш, Ананд гvvш нарын 33 эрдэмтнээр 1628-1629 оны хооронд орчуулган алтан vсгээр бичvvлж, төрийн гурван эрдэнийн нэгэнд тооцох болсон байна.
Лигдэн хаан дотооддоо эв нэгдлээ бататган, нэгдмэл засаглалаа бэхжvvлэхийн хамт гадааддаа Мин улстай холбоо тогтоон, улам бvр өсөж буй Манжийн эзэрхийллийг сөрөн эсэргvvцэх бодлого баримталж байв.
Гэсэн хэдий ч  Лигдэн хааны бvх Монголыг эе эвээр нэгтгэх бодлого тархай бутархай байдлаас болж  хэрэгжиж чадаагvй юм. Гэвч монголчуудыг оюун санаа, vзэл суртлын талаар , нэгтгэн зангидах оролдлогуудыг улс төрийн зvтгэлтнvvд сэдэн хийсээр байв.
1640 онд Ил Тарвагатайн Улаан бураад Ойрад, Халхын ноёдын чуулган хуралдаж, «Их цааз»-ыг батлан гаргасан нь тэр vеийн Монголын гол хууль болгох санааг агуулж байв. Энэ хууль тухайн vеийн улс төр, шашны харилцааг эрх зvйн vvднээс баталгаажуулан нэгэн хуулийн vзэл санаагаар хамтран аж төрөх гэсэн эрмэлзлэлийн илэрхийлэл болж байв.
Ийнхvv XVII зууны эхэн vеийн Монголын гадаад байдал нэлээд ээдрээ, тvвэгтэй нөхцөлд байв. Монголын өмнө орших Мин улсын хагалан бутаргах бодлогын зэрэгцээ баруун хойд болон хойд талаас Хаант Оросын газар нутгийн тvрэмгийлэл нvvрлэж, зvvн урд талд байгуулагдсан Умард Алтан улсын өсөн нэмэгдэж буй аюул, сvр хvч нийт монголчуудын улс төрийн амьдралд сөргөөр нөлөөлсөн байна. Мөн Монголын баруун хэсэгт Ойрад монголчууд Казахын улсууд, Моголистантай байнгын дайн, тэмцэлдээнтэй байв.

2. Өвөр Монгол Манжид эзлэгдсэн нь
Гэтэл Манжийн цэрэгт явсан хоёр монгол хvн нууцаар оргон Лигдэн хаанд мэдээ хvргэжээ
Манжийн хаан Нурхач 1621 онд Мин улсын Шэньяан зэрэг хэдэн хотыг эзлэн, Ляодунд бэхжсэнийхээ дараа Монгол аймгуудын талаар явуулах бодлогодоо өөрчлөлт оруулав. Нурхач Мин улсын хязгаарыг эзлэн газар нутгаа өргөтгөхөд гол анхаарлаа хандуулж, Монгол аймгуудын элдэв хатгалгад тэвчээртэй хандаж, тэднийг биедээ эеэр татах бодлого явуулж байснаа 1623 оноос айлган сvрдvvлж, цэргийн хvчээр дагуулах бодлогод аажмаар шилжжээ. Тэрбээр Монгол аймгуудыг нэгтгэн дагуулах бодлогоо хэрэгжvvлэх арга замаа тодорхойлохдоо, «Монголчууд vvлтэй адил. Vvл бөөгнөрвөл бороо ордог. Монголчууд цуглавал цэрэг болно. Vvл сарнивал бороо зогсоно. Бид монголчуудын хvчийг сарнихыг хvлээж чадвал тэднийг буулган авч чадна» гэжээ. Vvний дагуу Манж нар монголчуудыг дотроос нь задлан, хvчийг нь тарамдуулж цувруулан эзлэх бодлого явуулжээ. Өвөр Монголын аймгуудын дунд ихэд нөлөөтэй Хорчин аймгийн ноёд Манж нартай холбоотон болсон нь монголчуудын дотоод задрал гvнзгийрэхэд нөлөөлөв.
Манжийн цэргийн довтолгоон амжилт олохын хэрээр Монгол аймгуудын дунд тэдний нэр нөлөө өсч, монголчууд дараа дараагаар дагаар орох нь нэмэгджээ. Өвөр Халхын таван отог, Хорчин аймгаас гадна 1627 онд Найман, Аохан аймаг, 1628 онд Харчин аймаг Манжид дагав. Манжийн хаан монгол аймгуудыг цэрэг зэвсгийн хvчээр дагуулахын хамт уран мэх, өнгө мөнгөөр татах уламжлалт бодлогыг хослуулан хэрэглэж байжээ. Ингэхдээ дагаар орсон монгол ноёдод  их хvндэтгэл vзvvлж, хөхvvлэн шагнаж байсан байна.

1626 онд Хорчины Ууба тайж тэргvvлэн Манжийн хаанд биеэр бараалхан бэлэг сэлт өргөхөөр ирэхэд Манжийн хаан арван газрын өмнөөс биеэр угтан авч, Уубад Тvшээт хан цол, Уубагийн ах Тvмэнд Дай дархан, дvv Будачид Засагт Дvvрэн цол тус тус шагнаж, Уубагийн дvvд төрсөн охиноо гэргий болгон ураг барилдуулжээ. Ингэж дагаар орсон монгол ноёдод ихээхэн шан хишиг хvртээх, тvрvvлж дагаар орогсдод илvv хvндэтгэл vзvvлэх, монголчуудаар  монголчуудыг нь ятгуулах арга хэрэглэсэн нь Монголын олон аймгийн ноёд  Манжийн хааны зvг сэтгэл хандуулахад чухал хөшvvрэг болжээ.
Манжийн хаан Нурхач 1626 онд нас нөгчсөний дараа тvvний суурийг  залгамжилсан Абахай монгол аймгуудыг байлдан дагуулах талаар эрчимтэй   бодлого явуулав. Тэрбээр 1626 оны 2 дугаар сард Харчин аймагтай харилцахаар зарсан элчийг хорлосон гэдгээр шалтаглан Цахарын Долоа аймгийн нутаг руу довтолж тvм илvv хvн малыг олзлов.

Vvнд хорссон Лигдэн хутагт хаан цэрэг дайчлан Харчины нутагт цөмрөн ихээхэн мал олзлон авчээ. Хариуд нь Харчин, Тvмэд, Ордос, Асуд, Юншээбv аймгийн ноёд, тайж нарын цэргийн хамтарсан хvчин Хөх хотын орчим сууж байсан Цахарын 40 000 цэргийг бут цохижээ. Ингэж монголчуудыг  хооронд нь эвдрэлцvvлэн дайтуулж, хvчийг нь сулруулан доройтуулах Манжийн бодлого биеллээ олж эхэлжээ.
1631 онд Манжийн хаан Абахай дагаар орсон Өвөр Монголын Тvшээт хан Ууба, Сvн Дvvрэн, Далай Цөхvр, Сэнгэ хошууч эхлэн Монголын их, бага ноёдтой хамтран Цахарын Лигдэн хутагт хаан болон Хятадын Мин улстай цэрэглэн байлдахад дагаж мөрдөх цаазыг хэлэлцvvлэн батлуулжээ. Манжийн хаан Абахай энэ удаа Лигдэнг бvрмөсөн цохин устгахаар шийдвэрлэж, 1632 оны 4 сард өөрөө цэрэг удирдаж, Хорчин, Харчин, Аохан, Баарин, Жарууд, Найман, Тvмэд, Ар Хорчин, Хонгирад, Асуд аймгийн монгол цэрэгтэй зам зуур нийлж, Хянганы давааг давжээ. Гэтэл Манжийн цэрэгт явсан хоёр монгол хvн нууцаар оргон Лигдэн хаанд мэдээ хvргэжээ.
Ингэж Лигдэн хутагт хааныг гэнэдvvлэн цохих гэсэн Манжийн хааны оролдлогыг бvтэлгvй болгосон байна. Лигдэн хаан  Манжийн гол хvчтэй тулгаран байлдахаас зайлсхийн, цаг хожиж хvчээ сэлбэх vvднээс Хөх нуурыг чиглэн зугтжээ. Манжийн хаан Абахай Лигдэн Хатан голыг гатлан нэгэнт гvйцэгдэхгvй хол газар хvрснийг олж мэдээд нэхэхээ зогсоож, буцах зам зуураа Лигдэн хутагт хааны харъяат vлдэж хоцорсон хvн малыг цуглуулж, Цахарын нутгийг бvрэн эзэлжээ.
Лигдэн хутагт хаан Хөх нуурыг зорин явах замдаа 1634 онд Шар тал гэдэг газарт цэцэг өвчнөөр өвдөж, 43 настайдаа тэнгэрт хальжээ. Лигдэн хутагт хааныг монголын их хаан хэмээн хvлээн зөвшөөрч, тvvний монголын улс төрийн нэгдэл, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийг Халхын ноёдын дотроос эн тэргvvнд тууштай дэмжсэн хvн бол Халхын  Цогт тайж байсан юм. Халхын Тvшээт хан Гомбодорж, Сэцэн хан Шолой, Тvмэнхан Сайн ноён тэргvvтэй Халхын томоохон ноёд шарын шашныг дэмжин дэлгэрvvлж байхад Цогт тайж улааны шашны хэд хэдэн сvм хийд байгуулж, биеэ даасан бодлого явуулж байжээ.
Цогт тайж улс төр, шашин суртахууны vзэл баримтлалаараа Халхын ноёдтой тохирохоо больж, тэмцэл өрнөхөд Лигдэн хутагт хаантай хvчээ нэгтгэхээр Хөх нуурыг зорин одсон боловч тvvнийг хvрэлцэн ирж завдахаас нь өмнө Лигдэн хутагт хаан  өвчний учир нас барсан байжээ. Тийнхvv Хөх нуурт хvчирхэгжиж, Төвдийн улааны шашинтны бvлэглэлтэй холбоо тогтоон, шарын шашинтны бvлэглэл болон Манжийн тvрэмгийлэгчдийн эсрэг хамтын хvчээр тэмцэхийг зорьсон Лигдэн хутагт хаан, Цогт хун тайж нарын тэмцэл харамсалтайгаар төгсгөл болжээ.
Лигдэн хутагт хаан нас нөхцсөнөөр Өвөр Монголын ноёд толгойлох эзэнгvй болж, тус тусын аймгуудаа дагуулан Манжийн хаанд дагаар орж, 1636 онд Өвөр Монголын 16 аймгийн 49 ноёдын чуулган Мvгдэнд болж, Умард Алтан улсын хаан Абахайг Монголын хаанд өргөмжилжээ. Vvний дараа Манжийн захиргаанд ороогvй байсан бусад аймгууд даган орж Өвөр Монгол бvрнээ Манжийн харъяат болсон байна.
Шинэ  байгуулагдсан Умард Алтан улсын зохион байгуулалт сайтай төр, цэргийн хvчний эсрэг Лигдэн хаан тархай бутархай монгол аймгуудын хvчийг нэгтгэн сөрөн тэмцэх нь хvнд, хэцvv зорилт байсан нь тодорхой.
Хэдий тийм боловч Лигдэн манж нарын хvчийг дутуу vнэлэн, цаг тухайд нь улс орныг батлан сэргийлэх ажлыг дорвитой зохион байгуулаагvй, монголчууд бараг нийтээрээ шарын шашны шvтлэгтэн болоод байсан vед улааны шашныг илэрхий баримтлах болсноор шашин, төрийн зvтгэлтнvvд, ард олныг өөрийн эсрэг талд тvлхсэн, аливаа асуудалд хатуурхан хvч хэрэглэж, дотоодын олон дайныг өдөөн, хvний амь нас, эд хөрөнгийг сvйтгэж, монголчуудын хvчийг бууруулсан зэрэг эндэгдэл гаргасан нь манж нар Өвөр Монголыг эзлэхэд дөхөм болжээ.
Манж нар Өвөр Монголыг эзэлсний дараа Манжийн найман хошууны жишгээр хошууны зохион байгуулалт хийхэд Цахарт зvvн, баруун гарын найман хошууг байгуулж, Лигдэн хааны хvv Эжэйд чин вангийн хэргэм өргөмжлөн захируулж, хааны гvнжтэй ураг холбосон юм. Эжэйг нас барсны дараа тvvний дvv Абунайд чин вангийн зэрэг залгамжлуулжээ. Абунай, тvvний дvv Бvрни, Лувсан нар Монголын их хаадын vр сад гэдгээ гvнзгий ухамсарлаж, 1675 онд Манжийн ноёрхлыг эсэргvvцсэн бослого гарган тэмцсэний улмаас амь насаа алдсан билээ. Vvгээр Лигдэн хутагт хааны vрс тасрав хэмээн хуучин цагийн монгол тvvхчид харамсан тэмдэглэдэг.















3. Халх Монгол Манжид эзлэгдсэн нь
Халх-Ойрадын тэмцэл нь хэдийгээр монголчуудын дотоодын хямрал мэт харагдавч хэрэг дээрээ монголчуудыг дотроос нь хагалан бутаргаж, хvчийг нь сулруулан, эзлэн авах гэсэн Манжийн бодлогын  vр дvн байжээ.
Манж нар Өвөр Монголыг эзлэн авснаар тэдний цэргийн хvч улам өсч, Манжийн төрийн гадаад бодлого нь Мин улсын эсрэг хандсан юм. Мин улс нь эдийн засгийн их нөөцтэй, хvн хvч, цэргийн тооны хувьд Манжаас давуу учир тvргэн гоомой хөдөлж болохгvй байв. Тиймээс юуны өмнө нэгтгэн авсан Өвөр монголын аймгуудад эрх нөлөөгөө бэхжvvлж, өөрийн цэргийн хvчийг монгол цэргийн хvчээр сэлбэх, мөн Хятадтай байлдахдаа, ар талаа найдвартай бэхлэх зорилгоор Халхын хан нартай холбоо тогтоохыг эрмэлзэж байсан юм. Халхын эрх баригчид ч Манжийн эрх баригчидтай найрсаг харилцах замаар Манжийн талаас ирэх аюулыг сааруулахыг оролдож байв.
           
Тухайн vед Монголын их хааны эрх захиргаа нэгэнт унасан цаг тул Халхын улс төрийн амьдралд Тvшээт хан Гомбодорж, Сэцэн хан Шолой, Засагт хан Субадай нар тэргvvлэх vvрэгтэй байсан юм.
           
Лигдэн хутагт хаан нас нөгчсөнөөр Монголын их хааны суудал эзгvйрч, тvvний албан ёсны залгамжлагч Эжэ Эрх Хонгорыг Манжийн хаан өөртөө татан авч нийт монголчуудыг эзлэн тvрэмгийлэх хэрэгтээ ашиглаж болзошгvй нөхцөл байдал бий болсон юм. Иймээс Халхын ноёд 1635 онд манж нартай цаашид хэрхэн харилцах, тэд нараас өрсөж Монголын их хааны ор залгамжлагчийг Халхын нутагт залан ирvvлж их хааны гал голомтыг сахин хамгаалах асуудлыг зөвлөлджээ. Чингээд мөн оны зун Лигдэн хутагт хааны хатад, хөвгvvн, харъяат ноёд, ардыг Халхын нутагт урин авчрах заллагын бичиг, мөн Халхын ноёдоос Манжийн хаанд илгээх бичгийг тусгай элчээр илгээжээ.
Энэ бичиг манж нарын гарт оржээ. Иймээс Манжийн хаан Эжэ Эрх Хонгорыг харъяат ардынх нь хамт хураалгахаар тусгай цэрэг яаравчлан мордуулжээ. Энэ vед Ордосын Ринчэн жонон Эжэ Эрх Хонгорыг манжийн цэргээс өрсөн, харъяат ардынх нь хамт авахыг оролдсон боловч манжийн цэрэг тvvнээс өрсжээ. Эжэ Эрх Хонгор болон тvvний харъяат Цахарын 1000 илvv өрх ардууд Манжийн хааны хараанд очжээ. Манжийн хаан Абахай Монголын сvvлчийн их хааны хатад, vр хөвгvvдийг гартаа оруулж ивээл халамж vзvvлсэн нь нийт монголчуудыг өөртөө татан эрхэндээ оруулахад ашиглах бодлого агуулсан хэрэг байв.
Vнэхээр ч 1639 онд Манжийн хаан Халхын Засагт ханы элчийг хvлээн аваад "Би ялтайг цэрэг илгээж дайлан, ялгvйг нь эрдмээр элсэж, гагцхvv төв журмаар явах тулд тэнгэр өршөөж, Монгол улсыг цөм надад өгөв. Эдvгээ Монгол улсын эзэн Цахар хааны хөвгvvдийг би одоо цөм өршөөн тэжээв. Танай эзэн миний мэдэлд байгаа тул та ёсыг бодож дагаар орвол зохих билээ" гэж шууд хэлж байжээ.
Vvний хариуд Халхын ноёдын илгээсэн бичигт, "...Бичиг барихын учир: Хаан хvмvvнд хас их төр, хамагт сонсдох сайн алдар нэр хэрэгтэй тулд хамгаас төр шажныг мандуулах нэрийг эрэлдье. Зургаан тvмний эзэн биднийг жолоодон эс чадав. Тэр эс чадавч хан төрөлт бидний өөргvйн тулд хас их төрийг хадгалж суунам бид. Энэ их төрийг санахул нь нааш цааш элч юугаан тасралтгvй мэнд асуулцаж явъя. Ийн хийж явахул эрдэнэт хvмvvний төрөл олж эрх хvчит хан болон төрсний гавъяа бидний тэр ажааму гэж айлтганам" гэжээ. Энэ нь Лигдэн хутагт хаан биднийг жолоодон захирч чадаагvй боловч хан төрөлт бид Монголын хас их төрийг алдалгvй хадгалж сууна. Тиймээс бусад хvн Монголын хас их төрийг захиран суух учиргvй. Монголын хас их төрийг бид хадгалан суугаа тул Халх, Умард Алтан улс нь айл хөрш улсын ёсоор элч харилцан зарж, найртай ёсоор харилцах нь зvй. Ийнхvv явах нь бидний «гавъяа» буюу vvрэг гэсэн санаа агуулжээ.
Халхын ноёд Манжид дагаар орох санаа огтхон ч vгvйгээр vл барам Монголын хаант төрийн гал голомтыг тасалдуулахгvй сахин хамгаалах эрс эрмэлзэлтэй байгааг Манжийн хаан эл захидал бичгээс мэджээ. Манжийн хаан Халхыг өөрийн хараат улс мэтээр vзэх болсныг Халхын ноёд эс зөвшөөрч, дотооддоо эе эвээ бэхлэн нийт Монголчуудыг оюун санаа, vзэл суртлын талаар нэгтгэх, Манжийн тvрэмгийллээс хамгаалах арга зам эрж хайхад  хvргэсэн байна.
1636 оны 1дvгээр сарын 14-нд Манжийн хааны ордонд Халхын Сэцэн хан Шолой болон Халхыг тvшин суусан Vзэмчний Сэцэн жонон, Сөнидийн Баатар жонон, Хуучидын Галдан тvшээт, Авгын Засагт жонон нарын 4 элч бусад их бага ноёдын элч дагалдагсад 132 хvний хамт хvрэлцэн очжээ.
1638 онд Манжийн хаан Халхын гурван ханыг жил бvр цагаан тэмээ нэжгээд, саарал морь наймыг Чингийн эрх баригчдад ёсны бэлэг хэмээн бариулах зарлиг буулгажээ.
1639 онд Халхын ноёд Ширээ цагаан нуур хэмээх газар цугларч, Тvшээт хан Гомбодоржийн 5 настай хөвгvvн Занабазарыг Халх Монголын шашны тэргvvнээр өргөмжилжээ. Тийнхvv Занабазар нь монголын тvvхэнд анхдугаар богд Жавзандамба буюу Өндөр гэгээн хэмээн алдаршсан юм.
Ширээ цагаан нуурын чуулганд оролцогсод уг тvvхт vйл явдлыг тохиолдуулан, Шар бөсийн орд байгуулсан нь Халхын Их хvрээний vvсэл болжээ. Бас Халхын ноёд шинэ өргөмжлөгдсөн шашны тэргvvн өндөр гэгээнд өөрсдийн харъяатаас хувь өмч болгон өргөснөөр шавь хэмээх давхаргын vvсэл тавигджээ. Тийнхvv нийт Халхын шашны тэргvvнийг өргөмжилсөн нь шашны тугийн дор Халхыг нэгтгэх гэсэн оролдлого байсан юм.
Мөн 1640 онд Халх-Ойрадын ноёд Тарвагатайн Улаан бураа гэдэг газар чуулган нийлж, цаг vеэ дvгнэж, Халх, Ойрад эв эеэ хичээн, харийн тvрэмгийллийг хамтын хvчээр даван туулахыг уриалан тунхаглаж, тус чуулганаас Монгол-Ойрадын Их цаазыг баталсан нь Манжийн тvрэмгийллийн эсрэг хvчээ нэгтгэх гэсэн бас нэг оролдлого байлаа.
Тийнхvv хэсэг хугацаанд Халх, Ойрад хоёр нэгдэж, харийн тvрэмгийллийн эсрэг хvчээ нэгтгэсэн боловч энэ явдал удаан vргэлжилсэнгvй. 
Халхын талаар явуулж байсан Манжийн төрийн бодлого нь Хятадыг эзлэн авсан 1644 оноос эрс өөрчлөгдсөн юм. Учир нь Хятадыг байлдан эзлэхдээ, ар талаасаа довтлуулахгvйн тулд хэсэг хугацаанд Халхтай бэлэг бvхий элч солилцож, найртай харилцаж байсан байна. Харин Хятадыг эзэлсний  дараа Манжийн зvгээс Халхад өөрийн бодлогоо тулган харилцах болсон юм.
Манжийн зvгээс Халхын дотоод хэрэгт хутгалдан орох нь улам бvр нэмэгдэж, элдэв шахалт хавчлага чангарч байх тэр эгзэгтэй vед Сэцэн хан Шолой 1652 онд, Тvшээт хан Гомбодорж 1655 онд удаа дараа нас барсан нь Халхын улс төрийн байдалд ноцтой хохирол учруулжээ.
Сэцэн ханы орыг Норов, Тvшээт ханы орыг Чахундорж нар тус тус залган авчээ. Чухамхvv тэр vеийн эгзэгтэй байдлыг Манжийн хаан овжиноор ашиглаж, залуу хан нарыг хvчээр сvрдvvлэн далайлгаж, Халхын дотоод хэрэгт хөндлөнгөөс оролцож, хутган vймvvлж эхэлжээ. Манжийн хаан Халхад элч илгээж, "Та бvгд найрамдлыг хvсэх аваас холбоо тогтоон, тангараг өргөж, тогтоосон хэмжээний алба барьж, тvvнчлэн худалдаа хийж болмуй. Бид өөрийн зvгээс та бvхнийг бэлгийн зvйлээр шагнаж, гэрээ байгуулсны дараа оргодол босуулыг чинь шингээхгvй буцааж өгөх болно. Хэрэв найрамдал vл тогтоож, гэрээ байгуулахгvй аваас та бvхэн алба барьсан ч бид тvvнийг чинь vл хvлээн авч, бидэнд хvрч ирсэн танай босуулд чинь шан бэлэг хайрлаж, шингээж авах зарлиг буулгана. Сайтар болгоогтун" хэмээн, найрамдлын нэрээр хараат болгох зорилгоо тулгасан шаардах бичиг илгээжээ.
Манжийн хаадаас Халхын хан нарыг хөвvvд, дvv нараа ордондоо ирvvлэхийг удаа дараа шаардаж байжээ. Энэ удаа тэд vvнийг  хvлээн авч, Тvшээт хан Чахундорж тэргvvлэн өөрсдийн дvv нараа 1655 онд Манжийн хааны ордонд илгээсэн байна. Энэ шийдвэр  нь Халхыг улс төрийн талаар Манжийн хараат болгосон төдийгvй Халхын тусгаар тогтнолыг бууруулах алхам болжээ.
Гэвч тэр vед Халхад эдийн засаг, цэрэг, улс төрийн илт давуу хvчтэй Манж улсыг эсэргvvцэн зогсох хvчин байгаагvй юм. Мөн хойд хөрш Орос улстай хил хязгаар, газар нутгийн маргаантай, эе эв тааруухан, цэрэг зэвсгийн тусламж авах боломжоор хязгаарлагдмал байсан байна. Энэ бvхэн нь Халхын хан нарыг буулт хийхэд хvргэжээ. Мөн Тvшээт хан, Засагт хан нар өөрсдийн харъяат нараасаа болоод эвдрэлцэж, тэдний хооронд зөрчил гарсан нь Халхын дотоод улс төрийн байдлыг улам хvндрvvлжээ.Vvнээс гадна Халх, Ойрадын тэмцэл ч хурцадсан байна.
Манжийн төрөөс эхний vед Халхыг дотроос нь хагалан бутаргах, Халхын баруун, зvvн гарын зөрчлийг дэвэргэх бодлогыг тууштай явуулж байсан юм. Харин Ойрадын Галдан бошигтыг Халхын дотоод хэрэгт оролцох болсон тэр vеэс Халхын дотоод хямралыг намжаах бодлогыг баримталж эхэлжээ. Иймээс 1686 онд Халхын баруун, зvvн гарыг эвлэрvvлэх чуулганыг Манжийн хаан зохион байгуулж, Далай ламын элчийн удирдлагын дор Хvрэн бэлчир гэдэг газар хуралдуулжээ.
Vvний дараа Халхын ноёд 1688 оны 9 дvгээр сард Ар элстэй гэдэг газар чуулган чуулжээ. Уг чуулганаар Галдантай хэрхэн тэмцэх, Халх цаашид хэрхэн оршин тогтнох, Манж, Орос улсын алиныг нь дагах зэрэг олон чухал асуудлыг хэлэлцсэн байна. Халхын ноёдын нэг хэсэг нь Манжийг дагаж орьё, нөгөө хэсэг нь Оросыг тvшье хэмээн санал хуваагджээ. Ингээд эцсийн  шийд асууж Өндөр гэгээн Занабазараас санал асуужээ. Тэрээр "Хойд зvгийн шар Орос хэмээх улсын хааны төр амгалан, их улс боловч шашин эс дэлгэрсэн бөгөөд бас ч хувцасны зах буруу тул vл болмуй. Өмнө зvгийн хар Манж хэмээх улсын хааны төр төвшин амгалан сайны дээр бас тvvнд бурхны шашин дэлгэрсэн, ялангуяа Манжийн хааны эд агуурс нь тэнгэр лусын эд эрдэнэсийн хив хадаг, торго тэргvvтэн бvрдсэн их буянтай хаан мөний тул тэр зvг явбаас, төр тогтож, хамаг амьтан жаргамуй" хэмээн өгvvлжээ. Ийнхvv тэр чуулганаас Халх Манжид дагаар орох шийдвэр гаргажээ.

Ингээд 1688 оны 9 дvгээр сард Тvшээт хан Чахундорж, Занабазар нар харъяат нарынхаа хамт Манжид дагаар орохыг  албан ёсоор зөвшөөрсөн бичиг vйлдэж, Манжийн хаанд өгчээ. Манжийн хаан Халхыг харъяандаа оруулан авсныг тэмдэглэн их чуулганыг Долнуурт хийжээ. 1691 оны 4 дvгээр сарын эцсээр Энх-Амгалан хаан 16 хvрээ, 23 баг цэргээр хамгаалуулж Долнуурт иржээ.
Тус чуулганд  Тvшээт хан Чахундорж, Өндөр гэгээн Занабазар, Сэцэн хан Өмэхэй, Засагт ханы ойр угсааныхан бvгд 550-иад халх ноёд, тайж нар, мөн өвөрлөгч 49 хошууны нөлөө бvхий том ноёд оролцжээ.
1691 оны 5 дугаар сарын шинийн 2-нд Долнуурын Асу хэмээх хаалганы өмнө их ёслолыг vйлдэж, Манжийн хааны зарлигийг уншин сонсгожээ. Зарлигийн агуулга нь 1680-аад оноос хойш Манж улсаас Халхын талаар явуулсан улс төрийн бодлогын тоймыг өгvvлж, цаашид Халхыг хэрхэн захирахыг тодорхой дурджээ.

Тус чуулганаар Манжийн төрд гавьяа байгуулсан Халхын 5 хvнд чин ван, 6 хvнд жvн ван, 3 хvнд бэйл, 4 хvнд бэйс, 7 хvнд гvн, 6 хvнд тэргvvн зэрэг тайж олгож, 34 ноёныг хошууны засаг ноён болгож, Тvшээт ханы 16, Сэцэн ханы 11, Засагт ханы 7 ноёнд хуваан захируулжээ.
1688 оны Халх-Зvvнгарын дайн нь Халх Манжид орох явдлыг ямар нэг хэмжээгээр тvргэтгэжээ. Галдан Халхыг Манжид шахан оруулах гэж огт бодоогvй, цэргийн хvчээр давуу учир Халхыг өөртөө нэгтгэж чадна хэмээн тооцоолж байжээ. Харин Тvшээт хан Чахундорж ч Галдангаас зугатаж, Манжийн нутагт шурган орохдоо дагаж орохыг бодсонгvй, Манжаас цэрэг зэвсгийн тусламж олж, эргэж Галдантай тэмцэнэ гэж бодсон байжээ.Гэвч энэ бол тэдний  аль алиных нь алдаа байв. Халх-Ойрадын тэмцэл нь хэдийгээр монголчуудын дотоодын хямрал мэт харагдавч хэрэг дээрээ монголчуудыг дотроос нь хагалан бутаргаж, хvчийг нь сулруулан, эзлэн авах гэсэн Манжийн бодлогын  vр дvн байжээ.






4. Зvvнгар Манжид эзлэгдсэн нь
Даваачийн цэрэг тоо цөөн, зэвсэг муутайн дээр хамгийн гол нь зохион байгуулалтгvй байсан учир Манжийн цэргийн довтолгооныг няцаан байлдаж чадсангvй, зvг зvг сарнин зугтаажээ
XVII зууны эхэн vед Ойрад Монголчууд дотроо нэгдэх, сарних зэрэгцсэн хөл хөдөлгөөн дунд оршиж байжээ. Торгууд, Дөрвөд нар Ижил мөрөн тийш, Хошууд Хөх нуур, Төвдийн зvг нvvдэллэн оджээ. Харин нутагтаа vлдсэн Ойрад аймгуудын дунд Цорос тэргvvлэх байр суурь эзэлж байлаа. Тэр цагт Ойрадын аймгуудын эрх баригч ноёдыг багтаасан "Чуулган" гэдэг эрх барих өвөрмөц байгууллага байв. XVII зууны эхэн vед Ойрадын Чуулганыг Хошуудын Байбагас баатар тэргvvлж байсан байна.  Тvvний дараа Цоросын Эрдэнэбаатар  хун тайж толгойлох болжээ.
Энэ vеэс Ойрадын зvvн гарт орших Цорос аймгийн ноёд төрийн эрх барих болж, Зvvнгарын хаант улсын vндэс суурь тавигдав. Баатар хун тайж дотооддоо эвтэй, нэгдмэл байх, гадаад улсуудтай найрсаг холбоо хэлхээтэй байхыг чухалчилсан бодлого явуулжээ. Тvvний идэвхтэй оролцоотойгоор 1640 онд Монгол-Ойрадын «Их цааз»-ыг баталсан явдал чухал ач холбогдолтой vйл явдал болсон билээ.
Манж нар Өвөр монгол, Халхыг эзлэн авсныхаа дараа монголын тусгаар тогтнолын сvvлчийн голомт болж байсан Зvvнгар хаант улсыг эзлэх бодлогыг эрчимтэй явуулж, бэлтгэл хийж эхэлсэн байна. Тэд Зvvнгар хаант улсыг байлдахдаа урьд нь эзлэн авсан Өвөр монгол, Ар монголын цэрэг, эдийн засгийн хvч нөөцийг дайчлахыг хичээж байв. Тэд Зvvнгар хаант улсыг байлдан дагуулах мөн  Халхын ард тvмний тэмцэн босохоос сэргийлж 1715 онд 50 мянга илvv хvнтэй цэргийн ангийг Халхад  оруулж төв, баруун хэсэгт төвлөрvvлэн суулгажээ.
1715-1735 он хvртэл Манжийн цэргийн хэрэгцээг залгуулахаар Халх дөрвөн аймгаас бvрэн бус мэдээгээр, морь 230 мянга, гvv 53 мянга, тэмээ 100 мянга орчим, vхэр 4 мянга, хонь 2 сая гаруй, ямаа 252 мянга илvv, тэмээний хом хийх эсгий 30 мянгаадыг хямд vнээр худалдан авах, туслах нэрийдлээр дайчлах зэргээр гаргуулж байсан байна. Манж нар, Зvvнгар хаант улсыг байлдан эзэлж, Монгол орныг бvрмөсөн өөрийн ноёрхолд оруулах зорилгоор, XVIII зууны 20-30-аад оны vеэс эхлэн өөрийн цэргийн хамт Халхын цэргийг дайнд оруулжээ.
Тийм нөхцөл байдалд, Зvvнгарын төрийн эрхийг барьж байсан Цэвээнравдан дараа нь тvvний хөвvvн Галданцэрэн нар улсын дотоод, гадаадыг засаж, хvчин чадлаа бэхжvvлэх талаар ихээхэн ухаалаг бодлого явуулах хэрэгтэй болсон байна. Зvvнгар хаант улс бол зөвхөн Ойрад төдийгvй, Дорнод Туркестаны олон Хотон болон Хасаг, Тагна Урианхайн зарим хэсгийг багтаасан дундад эртний маягийн нэлээд хvчирхэг дайчин улс байсан юм.
Гэвч  1745 онд Галданцэрэнг нас барсны дараа улсын дотоодод ноёдын самуун дэгдэж, нэгдмэл хvчирхэг байдал нь аяндаа алдагдаж эхэлсэн байна. Нөлөө бvхий томхон ноёд, хаан ширээг булаацалдан цаг ямагт өөр хоорондоо дайн дажин хийх болсон байна.

Ер нь Зvvнгар хаант улсын дотоод хямрал, тэдний хоорондын дайн дажины улмаас зарим ноёд, зайсан нар албатаа дагуулан, харь оронд зайлан гарах явдал цөөнгvй байжээ. 1750 онд Ламдаржаа, Дөрвөдийн ноён Дашдавааг алсанд, тvvний зайсан Саарал албатаа авч Манжид дагаар оржээ. 1753 оны vеэр мөнхvv Дөрвөдийн ноён Цэрэн, Цэрэн убаши, Цэрэнмөнх нар албатын хамт манжид дагаар орсон байна.