Бичлэг тандагч"МОНГОЛЫН ТОВЧ ТҮҮХ" XIII-XIV ЗУУНЫ ҮЕИЙН МОНГОЛ
2022-08-05,10:12
1. Их Монгол улс байгуулагдсан нь
Хамаг Монголын хаан болсны дараа Чингис хvчээ нэгтгэн бvх Монголчуудыг нэгэн төрийн жолоонд оруулах гол зорилготой болжээ.
Тэмvжин Жамуха хоёрт Хотулаас хойш эзэнгvй болсон хааны ширээг эзлэх хvсэл хэн хэнд нь байсан бөгөөд Тэмvжинг Хамаг монголын хаанаар өргөмжлөгдсөнд Жамуха ихэд дургvй байсан юм. Ингээд ил далд тэмцэл өрнvvлж эхэлжээ. Ер Жамухыг өөртөө нэгтгэхгvйгээр монголыг нэгтгэх боломж бараг байгаагvй юм. 1190 онд Далан Балжууд гэдэг газар Тэмvжин, Жамуха нар анх тулалджээ. Vvнийг тvvхэнд 13 хvрээний байлдаан хэмээн нэрлэдэг нь хоёр тал цэргээ 13 хvрээ болгон зохион байгуулж тулалдсантай холбоотой. Уг тулаанд Жамуха ялсан байна. Гэвч өдөр ирэх бvр хvчирхэгжиж байсан Тэмvжинд Жамухын харъяат нараас дагаар орж эхэлжээ.
1196 онд Алтан улс холбоотон Татаруудтай муудалцаж тэдний удирдагч Мэгvжин сvvлт Алтан улсын цэрэгт цохигдон Улзын голд иржээ. Энэ vед нь Чингис эртний өшт татар аймгийг Тоорил хантай эвсэн бут цохиж, Мэгvжин сvvлтийг хороожээ. Татартай байлдсаны дараа Тэмvжин 1197 онд Жvрхин аймгийг, 1199 онд Ван хантай хамт Найман улсыг байлджээ.
Чингис, Тоорил нарын холбоо бэхжиж, хvч чадал нь улам бvр өсч байгаад зарим ханлигийн тэргvvнvvд дургvй байсан байна. Vvнийг Жамуха ашиглан Татар, Найман, Мэргидийн хаан, сурвалжтан нараар өөрийгөө дэмжvvлж чаджээ. 1201 онд тэд Жамухыг Гvр хаанд өргөмжилж, Чингис, Ван хан нарын эсрэг холбоо байгуулжээ.
Чингис, Ван хан нар Хэрлэний доод урсгал Хvйтэн гэдэг газар Жамухын цэрэгтэй байлдан бут цохижээ. Жамухын холбоотон нар сарнин, татар, мэргид, найман, ойрад тус тусын нутгийг зорин оджээ. Эндээс Тэмvжин тайчуудыг нэхэн бут цохиж, харъяандаа оруулан авчээ. Мөн хонгирад аймаг сайн дураар даган оржээ. Чингис энэ тулаанд ялсан нь илт давуу байдлыг олж авчээ. Ийнхvv Хvйтэний тулаан нь монголыг нэгтгэх явцад гарсан хамгийн зангилаа vйл явдал болсон юм.
Аймгуудын ноёдын эвслийг бут цохисны дараа 1202 онд Чингис, Ван хаан нар Мэргид, Татарыг эзлэн авав. Татарыг дайлах vед тушаалыг зөрчин олзонд шунасан Алтан, Хучар, Даридай Отчигин нарыг хатуу зэмлэж олзыг хураасанд тэд дургvйцэн салж оджээ.
1203 оны vед Жамуха Алтан, Хучар нарыг талдаа авч, улмаар Ван хааны хvv Сэнгvмтэй нэгджээ. Тэрхvv хуйвалдааныг мэдсэн Тэмvжин Ван хааныг санамсаргvй байхад гэнэдvvлэн довтолж мөхөөв. Ийнхvv эртний сурвалжит Хэрэйд улс мөхөж, газар нутаг хvн ам нь Чингисийн мэдэлд оржээ. Энэ дайнд Тэмvжин ялалт байгуулсан ч их хохирол хvлээсэн гэж сурвалжид тэмдэглэжээ. Тухайлбал, мянга шахам цэргээ алдаж, эрэлхэг жанжин Хуйлдар шархдаж, Боорчийн хvлэг сайн морь vхэж, Өгөөдэй хvзvvгээ шархдуулсан зэрэг болно.
Тэмvжин Ван хааныг дийлсний дараа цэргээ авч Балжид нуурт ирж, бvх vнэнч нөхдөө цуглуулан vvрд хамт амьдран тэмцэнэ хэмээн тангараг өргөжээ. Vvнийг тvvхэнд “Балжид нуурын тангараг ” гэж нэрлэдэг бөгөөд тангараг өргөхөд Тэмvжиний 19 итгэлт анд нь оролцсон байна. Энэ ялалтаар Чингис хаан бvх монголчуудыг нэгтгэх тэмцэлд сэтгэл шулууджээ.
1204 онд Найманыг эзлэн авав. Тэмvжин Мэргид, Татар, Хэрэйд, Найман зэрэг гол гол ханлигуудыг эрхшээлдээ хураахад тэдгээрийн бvрэлдэхvvнд байсан аймаг, аймгийн холбоод бvхэлдээ тvvний мэдэлд оров.
Ийнхvv Чингис 1185-1206 оны хооронд их, бага 32 удаагийн дайн тулаанаар нийт 81 том жижиг аймгийг эрхшээлдээ оруулж бvх монголчуудаа нэгтгэжээ.
1206 онд Онон мөрний эхэнд Монгол язгууртнуудын Их хуралдай хуралдаж, Их Монгол улс байгуулагдсаныг даяар олноо зарлан тунхаглаж, Чингисийг Их хаанаар өргөмжилжээ. Энэ vед Тэмvжин 45 настай байжээ.
Тийнхvv Умар зvг Байгаль нуураас өмнө зvг Цагаан хэрэм хvртэл, зvvн зvг Хянганы нуруунаас өрнө зvг Алтайн уулс өнгөртөл уудам нутаг дэвсгэр бvхий Монгол улсыг байгуулав. XIII зуунаас өмнөх монголын тvvхэнд бvх монгол аймгийг нэгтгэсэн нэгдсэн улс байсангvй. Чингис хаан анх удаа бvх монгол аймгийг нэгтгэсэн, монголын төв улсыг байгуулан захирсан нь Монголын тvvхэнд дэх чухал vйл явдал болсон юм.
Чингис хаан улсаа байгуулаад засаг захиргаа болон цэргийн зохион байгуулалтын оновчтой тогтолцоо бvрдvvлжээ. Тэрээр улсаа зvvн, баруун, төвийн тvмэн гэж гурван том хэсэгт хуваажээ. Зvvн тvмнийг гоо ван Мухулай, баруун тvмнийг Боорчи, төвийн тvмнийг Наяа ноён захирч байжээ. Бvх ард иргэдээ 95 мянгат болгон хуваасан бөгөөд Нэгдсэн улсыг байгуулахад онцгой гавьяа байгуулсан 95 хvнийг нэр цохож мянганы ноёноор өргөмжилжээ.
Чингисийн шууд мэдлийн цэргийг хишигтэн гэж нэрлэдэг байлаа.
Хишигтэн цэрэг нь хэвтvvл хэмээх шөнийн манаа, хорчин хэмээх өдрийн харуул, торгууд хэмээх шадар цэргээс бvрэлдэж байжээ. Хишигтэн цэрэгт гагцхvv тvмт, мянгат, зуутын ноёдын мөн чинээлэг малчдын хvvхдvvдийн дотроос эрэлхэг чийрэг, цэргийн эрдэмд шалгарсан залуусыг сонгон шалгаруулан авдаг журамтай байсан байна.
Хаан өргөмжлөх, харь оронтой найрамдах, дайтах зэрэг төрийн онц чухал хэргийг Их хуралдайгаар шийдэж байжээ. Монгол улсын төрийн анхдугаар заргач бол Шихихутаг байсан юм. Тvvнд улсын доторхи бvх шvvх, таслах хэргийг захируулж, шvvн тасалсан хэргээ цагаан цаасанд хөх бэхээр бичиж тэмдэглэж байхыг даалгажээ. Шихихутагийн таслан шийтгэсэн хэргийг хэн боловч өөрчлөх эрхгvй, мөрдөж дагахаар тогтжээ.
Их Монгол улсын төрийн гол хууль нь Их засаг хууль байсан. Энэхvv хуулиар хаан өргөмжлөх, их хуралдайг зарлан хуралдуулах, гадаад улс оронтой харилцах, цэргийн болон иргэний vvрэг, алба татвар зэрэг олон асуудлыг зохицуулахыг хуульчлан заажээ.
Их Монгол улсын төрийн гол шvтлэг нь бөө мөргөл байжээ. Уйгаржин монгол бичгийг төрийн албан ёсны бичиг болгон авч хэрэглэсэн байна. Ингэснээр тvvх шастираа бичиж vлдээх болсон байна. XIII зууны эхэнд Монголын нэгдсэн тулгар улс оршин тогтносон нь тvvхэн дэвшилт vзэгдэл мөн. Ингэсний vр дvнд монгол угсаатан бvрэлдэн тогтсон юм.
2. Чингисийн байлдан дагуулал
Шинэ тулгар байгулагдсан улсын хvн ард нь сахилга дэгтэй, ажилч хичээнгvй, зориг самбаатай, хатуужил тэвчээртэй, төрөө дээдэлж эзэн хаандаа vнэнч захирагддаг байжээ. Улсын дотоодод улс төр, эдийн засаг богинохон хугацаанд хөгжин дэвшлээ. Ийм нөхцөлд Чингис хаан юуны өмнө хил хязгаарын аюулгvй байдлыг хангаж, хөрш улс орны зvгээс учрах аюулыг арилгах хэрэгтэй байлаа. Чингис хааны гадагш цэрэглэн дайрсан нь хөрш орнуудтай эрх тэгш найрсаг харилцаа тогтоож тэднээр улсаа хvлээн зөвшөөрvvлэх, эдийн засаг, худалдааны харилцааг хөгжvvлэх, гадаад аюулгvй байдлыг баталгаажуулах зорилготой байсан юм
Тангудыг довтолсон нь
Чингис хаан 1205 онд Тангуд улсыг анх довтолжээ. Ингэсний гол учир нь Хятадын умард нутгийн ихэнх хэсгийг эзлэн тогтнож байсан Зvрчидийн Алтан улсыг дайлах бэлтгэл болгосон байна.
Мөн тvvнчлэн эцэг Есvхэй баатрын өштөн дайсан хэрэйдийн Гvр ханыг орогнуулсан, Тоорил хааны хvv Сэнгvм Тэмvжинтэй байлдаж ялагдаад мөн Тангудад очиж хоргодсон зэрэг шалтгаан ч бас байсан юм.
Эдгээр нь тангудыг дайлах дайны шалтгаан болжээ. Алтан улсыг байлдахын өмнө Чингисийн цэрэг Тангудын нутагт 4 удаа цөмрөн дайн тулаан хийжээ.
Тэр vед тангудын эзэн Чунь Юй монголын довтолгооноос нэлээд сайн хамгаалж цэргийнхээ хvчийг зузаатган бэлтгэлийг сайн хийсэн байжээ. Нийслэл хот Иргайг давхар хамгаалжээ. Цэргийн их хvчийг монголын цэрэгтэй байлдуулахаар хилийн зvг илгээжээ. Энэ бvхнийг Чингис хаан урьдчилан мэдэж аваад тийм байдалд тангудтай жинхэнэ дайтах нөхцөл бvрдээгvй цагт дотоод нутагт нь цөмрөн орж хий дэмий хvч тарамдсан дайн хийж болохгvй гэж vзээд цэргээ буцааж татах тушаал буулгажээ. Тангудын цэрэг дайтахаар ирэхэд монгол цэрэг нэгэнт ухран буцсан байв.
Харин тангудын эзэн хаанаас монголд "тодорхой хэмжээний алба өргөнө" гэсэн эхний амлалтыг Чингис хаанд хэлvvлсэн байна. Гэтэл 1206 онд Тангудын шинэ эзэн Ань-цюнь болж, урьдах эзнийхээ амлалтыг умартжээ. Улаагчин туулай жил буюу 1207 оны намар Чингис хааны цэрэг Тангудыг хоёр дахь удаагаа довтлов. Дайны шалтаг бол амласандаа хvрч алба өргөсөнгvй, бас Их Монгол улсын хаанд тоомсоргvй хандсан гэж vзжээ.
Ингээд шарагчин могой жил буюу 1209 оны намар Чингис хаан цэргээ биеэр удирдан ширvvн байлдаан хийж бут цохисноор, тангудын цэргийн жанжин Гао Лингvнийг олзлон авчээ.
Улмаар Чингис хаан хоёрхон сарын дотор өөрийн цэрэгт нэг их хохирол хvлээхгvйгээр том ялалтыг тангуд улсын нутагт байгуулав. Их Монгол Улсын цэргийн хvчийг дийлэх аргагvй гэдгийг тангудын эзэн Ань-цюнь нvдээр vзэж биеэр амсжээ. Энэ vеэр тангудын эзэн Алтан улсаас тусламж гуйхаар элч довтолгожээ. Алтан улс тусламж vзvvлэхийг эрс татгалзжээ. Ингэж Алтан улс, Тангудын хооронд байгуулсан урьдын холбоо бvрмөсөн тасарчээ.
Тангудын Бурхан Чингис хаанд дагаар орж, "Баруун rap чинь болж хvчээ өгье" гэж Чага нэртэй охиноо өгчээ.
" Тангудын Бурхан эзэн Ань-цюнь Зvрчдийн Алтан улстай хэзээ ч холбоотон болохгvй. Харин та нар Алтан улсыг дайлбал бид тусална гэдгээ өчиж харин өөрийнхөө угсааны Веймин Лин гvн жанжныг буцааж авах талаар эвийн хэлэлцээр хийхийг Чингисээс давхар хvсчээ. Чингис хаан хvсэлтийг ёсоор болгож хааны удмын тэр том жанжин их ял хийсэн ч гэсэн тохитой байлгаж байгаад буцаасан гэдэг. Тангудын Бурханы vзэсгэлэнт охин Чагаг Чингис хаан хатнаа болгожээ. Ингээд Чингис хаан их хэмжээний эд агуурс, тоо томшгvй олон атан тэмээ туун буцсан байдаг.
Тухайн vед тангудыг алба өргөх дуулгавартай хараат улс болгож чадсан боловч бvрмөсөн эзэлж засаг төрийг нь мөхөөгөөгvй билээ.
Гэвч амийг нь өршөөн тавьж явуулсан Вэймин Гvн буцаж очоод Чингисийн эсрэг дайтах ажлыг зохион байгуулжээ. Ингээд Хорезмыг дайлахын өмнө шар барс жил буюу 1218 оны хавар Тангудыг дөрөв дэх удаагаа дайлав. Чингисийн цэрэг асар богино хугацаанд Тангудыг номхотгон нийслэл Иргай хотыг бvсэлж, тангудын хааныг цээрлvvлэн омог бардам занг даржээ.
Алтан улсыг байлдсан нь
Чингис хаан Алтан улсын эзэн хаантай дайтахыг улайран зvтгэх онцгой шалтгаан байсан юм. Учир нь нvvдэлчин аймгуудыг бие биетэй нь дайсагнуулан vймээн самуун ямагт эхлvvлж байв. Тэд татаруудын гараар XII зуунд монголчуудын өвөг төрлийн эзэн ноёдыг хорлосон бөгөөд ингэхдээ тэдний ураг төрлийн сурвалжит хvмvvсийг Алтан улсын нийслэлд аваачин "модон илжиг"-т хадаж алдаг байж. Иймээс Чингис өвөг дээдсийнхээ эртний өшөөг хятадуудаас (зvрчидээс) авах, хийсэн нvглийнх нь төлөө хариуг хатуу өгөх андгай тангараг тавьжээ.
1211 оны хоёрдугаар cap гэхэд Чингис хаан Алтан улстай байлдах бэлтгэлийг бvрэн хангасан гэж vзжээ. 1212 оны 3 дугаар сард Чингис хаан Хэрлэн голын хөвөөн дээр онц хуралдай хуралдуулж, Зvрчидийн Алтан улсад дайн зарлах асуудлыг ярилцжээ. Чингис хаан өөрийн биеэр Алтан улстай дайтахын учир шалтгаан, дайны бэлтгэл хангагдсан эсэхийг шалгаад дайтах төлөвлөгөөгөө танилцуулжээ. Дайн байлдааны ажлыг Их хуралдайгаар авч vзээд хамтын нухацтай шийдвэр гаргадаг байсан нь энэхvv Их хуралдайн ажиллагаанаас тодорхой харагддаг. Чингис хаан Их хуралдай дээр Алтан улсын хаадаас эцэг дээдсийнхээ өшөөг авна гэдгээ өчиж тангарагласан байна.
Мөн Их хуралдай дээр Уйгарын хаан Монголд дагаар орж хvчин тусална гэсэн хvсэлт бичгийг уншин сонсгов. Дараа нь Чингис бөө мөргөлийн зан vйл ёсоор Бурхан Халдун ууланд гарч бvсээ тайлан хvзvvндээ өлгөж сөгдөн дээд тэнгэрт залбиран өчиж хэлсэн нь: "Мөнх тэнгэр ивээтvгэй. Охинбархаг, Амбагай хаан тэргvvтэн миний өвөг дээдсийг Алтан улсын хаан нэн харгисаар тамлан алсан билээ. Энэхvv цусан өшөө авахыг мөнх тэнгэр ивээх аваас өчvvхэн над нэгэн мөчийн хvчин соёрхохын хамт нөхцөгсдийн ариун сvнс болон эл намайг ивээн дэмжих болов yy" гэжээ.
Монголчууд Алтан улсыг бvрмөсөн эзлэхдээ гурван vе шаттай дайн хийжээ. Нэгдvгээр нь 1211-1217 оны хооронд Чингис хаан өөрийн биеэр дайлсан шийдвэрлэх дайн, хоёр дахь нь 1217-1223 оны хооронд Мухулай жанжны удирдан хийсэн дайн, гурав дахь нь 1229-1234 онд Өгөдэй, Тулуй нарын удирдсан сvvлчийн мөхөөх дайн байлаа.
Чингис хаан Алтан улсыг 5 жил гаруй хугацаатай дайлж нийслэл Жундуг эзэлж, улсынх нь хvчийг ихэд сулруулан нутаг дэвсгэрийн тал хагасыг эзлэн авсан боловч бvрмөсөн эзэлж чадалгvй 1215 оны эцсээр цэргээ авч улсдаа буцжээ. Учир нь Их Монгол Улсын зах хязгаарт бослого хөдөлгөөн гарч улсын дотоодод шийдвэрлэх асуудал цөөнгvй бий болжээ. Тухайлбал, 1215 оны хавар Хорь тvмэдийн бослого гарч дарагдахгvй нэлээд уршиг тарьсан байна. Энэ нь Чингис хааны нутаг буцах бас нэг шалтгаан болсон байна.
Чингис хаан Алтан улсыг бvрмөсөн сөнөөж, Зvрчид нapaac өшөөгөө гvйцэд авна гэдгээ хэзээ ч мартахгvй явсаар дахин Алтан улсыг дайлж чадахгvй нас барсан билээ. Чингисийн vйл хэргийг тvvний хvv Өгөдэй залгамжлан гvйцэтгэв
Дундад Азийг байлдсан нь
Хорезм улс бол баруун Туркестаны нутаг Амударъя мөрний адгаар оршиж байсан эртний өндөр соёлтой Дундад Азийн том улсын нэгэн байжээ.
Хорезм улсыг монголын тvvхэнд Сартуул улс, ард иргэдийг нь Сартуул иргэн хэмээн нэршжээ.
Чингис хааны зарилгаар 1218 онд 5ОО тэмээтэй 450 хvнтэй монголын худалдааны нvсэр том анги Хорезм улс тийш хөдөлжээ. Чингис хаан "эвийн гэрээ байгуулж, хөршийн харилцаа барьж худалдаагаа өргөжvvлье" гэсэн санаа бvхий аман захидлыг Шах Мухаммедад хvргэхийг нэгэн итгэлт худалдаачинд даалгасан байжээ.
Чингисийн хэлvvлсэн аман захианд дурьдахдаа: "Эрхэм улсын худалдаачид манай талд хvрэлцэн ирснийг хариу буцаасан билээ. Тэднийг энд байсан байдлыг мөд сонсох бизээ. Би бас хэсэг худалдаачдыг эрхэм улсад хариу илгээв. Танай тэндэхийн ховор бараа олж авах хvсэлтэй. Бидний хооронд сайн харилцаа тогтохыг дагалдаж далд муу санаа орхигдож, vvдэн гарч болох бvх самуун арилах болно" гэжээ. 1218 оны хавар монголын худалдаачид захын хот Отрарт очиж байхад гурван элч тэндээс Бухар орохоор явжээ. Отрар хотын дарга Инальчик гэдэг ихээхэн ов зальтай, шунахай этгээд байжээ. Инальчик монголоос илгээсэн худалдаачдын эд бараанд шунаж хувьдаа хураан авах муу арга сvвэгчилжээ. Ингээд тэдний дотор байсан нэг энэтхэг худалдаачин ёс журам сахиагvй хэмээн далимдуулж монгол худалдаачдыг шоронд хорьж Мухаммед Шахад "Эд бvгдээрээ Чингисийн тагнуул гарцаагvй мөн байна" гэдэг гvтгэлгийн худал мэдээг хvргэв. Шах Мухаммед ч уул мэдээг авмагц "эд барааг нь хурааж бvгдийг цаазал" гэж тушаажээ. Шуналт Инальчик ч хоромхон зуур зарлигийг ёсоор болгож тэр олон худалдаачдыг харгислан алж унаа хөсөг, эд барааг нь дээрэмдэн хурааж авчээ.
450 хvнээс ачаа хөтөлж явсан гагцхан жинчин нуугдан амь зулбан гарч арай ядан буцаж монголдоо ирээд тэрхvv аймшигт хэргийн бvхий л vнэн байдлыг Чингис хаанд нэг нэгэнгvй илтгэжээ. Тэрхvv эмгэнэлт хэргийг сонсоод Чингис хаан гурван өдөр, гурван шөнө гашуудал vйлдэн мөнх тэнгэрт цацал цацан Бурхан Халдунд гарч залбиран мөргөж өшөө хонзон авахад туслахыг дээд тэнгэрээс гуйжээ. Дээрх эмгэнэлт хэрэг явдал Чингис хаан Дундад Азийг дайтахын нэгэн шалтаг болжээ.
Гэхдээ Чингис хаан болсон хэргийн нарийн учрыг олохоор Шах Мухаммедад дахин яаралтай элч төлөөлөгч заржээ. Элчээр хvргvvлсэн аман захианд хэлvvлсэн нь: "Чи энэ орны худалдаачны мууг vзэхгvй гэж над итгvvлэн амласан биш vv. Чи vгэндээ хvрсэнгvй. Ийм vнэнч биш байх нь хаан хvмvvнд жигшvvртэй. Хэрэв чиний буруугаар худалдаачид алагдаагvй гэж vзэх ахул чиний тэр хотын даргыг надад залхаан цээрлvvлэхээр барьж өг, хэрэв өгөхгvй бол байлдахад бэлтгэнэ" гэжээ.
Мухаммед Шах Чингисийн шаардлагыг хvлээн авсангvй. Бvрэн эрхт элчийн ахлагч Вахрааг алж, хоёр монголын vсийг хусч доромжлоод хөөн буцаажээ. Чухам ийм байдалд Чингис хаан Хорезм Шахын улсад дайн зарлахаас өөр замгvй болсон байна.
Туулай жил буюу 1219 оны хавар Чингис хаан Их хуралдай хуралдуулж Хорезмыг дайлах асуудлыг гол болгон хэлэлцvvлжээ. Их хуралдайгаас дайны бэлтгэл хангагдсан, их цэргийн явах чиглэл зам зөв тогтоогдсон, дайн хийх төлөвлөгөө сайн боловсорсон, их цэргийг Чингис хаан биеэр удирдах нь зvйтэй гэдэг шийдвэр гаргажээ.
1219 оны зун цэргээ дөрвөн зам болгон байлдааны ажиллагаа эхэлжээ. Тухайн vед монгол цэрэг Хорезмын бvх нутгаар тархан байлдаж байлаа. Чингис, Тулуй хоёрын удирдсан төв хvч шууд Арабын элсэн цөлийг гатлан Бухарт хvрэхээр эрслэн хөдөлжээ. Монголын цэргийг тэрхvv их элсэн цөлөөр нэгэн туркмен хvн газарчилж, хэн ч мэдэхгvй нууц дөт замаар дагуулан Бухар хотод амархан хvргэсэн гэдэг. Бухар хотыг эзэлсний дараа Чингис хаан цэргээ авч "ертөнцийн диваажин" хэмээн алдаршсан Хорезмын шинэ нийслэл Самарканд хотыг байлдан эзлэхээр давшжээ.
Монгол цэрэг Хорезмын хуучин нийслэл Ургенч хотыг байлдахаар 1220 оны долоо, найман сарын vеэр Самаркандаас мордож өвлийн эхэн сарын орчим тус хотод хvрэлцэн очжээ. 1221 онд монголчууд Хорезмыг бvрэн эзлэн авч ингэснээр Дундад Ази руу хийсэн монголчуудын аян дайн vндсэндээ шувтарлаа.
Чингис хаан 1221-1222 онд Хорасан, Афганистан, Энэтхэгт аялан байлдав. 1222 оны эцсээс 1224 он гэхэд Чингис хаан Орос, Европыг эзлэн байлдаж буй жанжнуудынхаа ялалтыг чих тавин сонсож, буцаан дуудсан Зэв, Сvбээдэйгээ хvлээж, Дундад Азийн vзэсгэлэнт бэлчээр нутгаар агт морьдоо амрааж Хорезмын нутагт байлдсан бvх цэргээ дуудан цуглуулжээ. Ингээд Их хуралдай хурж, Хорезмыг байлдан эзэлсэн, Монголдоо буцах тухай болон эзэлсэн нутгийн захиргааны журмыг хэлэлцжээ. Дайнаар олзолсон агт морь, эд баялгаа хувааж цэгцлэн, цэргээ сургуулилах журмаар ан гөрөө хийлгэж, эзэлсэн нутаг оронд даргач нарыг томилон явуулах ажлыг зохион байгуулсан байна.
Чингис хаан Дундад Азид хоёр жил шахам онцын том дайн хийхгvй аар,саар дайн хийж бослого хөдөлгөөнийг дарж алба татвар авч агт морьд цуглуулан ачаа хөсгөө бэлтгэж байжээ. Ингээд Чингис хаан ахмад хvv Зvчийг Хорезмыг захируулахаар vлдээж бусад эд, ноёд, жанжнаа дагуулан буцсан билээ.
Эх нутгаасаа салж олон жил болсон, гэр орноо санасан цэргийнхээ бодол санааг ойлгон, нутагт нь аваачин амраах шаардлагатай байлаа. Их эзэн Чингис өөрөө ч гэсэн эх орондоо очиж алжаалаа тайлж Их Монгол Улсынхаа төр засаг, аж ахуйг сэлбэн тохинуулах цаг болсон гэж vзжээ. Тэрээр бас Тангудын Бурханы урвалтыг мартаагvй билээ. Ийнхvv Чингис хаан 1223 оноос нутаг буцах бэлтгэл хийж Куланбашид зуныг өнгөрөөсөн байна. 1225 оны 2 дугаар сарын сvvлчээр Туулын хөвөөнд буй ордондоо Чингис хаан морилон иржээ. Тэрээр энэ vед 64 настай байлаа.
Чингис хааны удирдсан монгол цэргийн Дундад Ази, өрнө зvгт хийсэн таван жилийн (1219-1224) аян дайн ялалтаар дуусч, монголын цэрэг Дундад Ази, Афганистан, Пакистан, Умард Энэтхэг, Ирак, Иран, Азербайжан, Гvрж, Армен, Өмнөд Оросын тал нутгийг vндсэндээ байлдан дагуулав. Ингэж Их Монгол улсаар төвлөсөн монгол гvрэн vvсч Хятадаас гадна Дундад Ази, Иран, Орост хэд хэдэн бие даасан шинжтэй хаант улс тогтох vvд хаалга нээгдэв
Чингис хаан таалал төгссөн нь
Чингис хаан 1225 онд баруун зvгийн байлдаанаас буцаж ирээд төдий л удалгvй Тангудын эсрэг дайтахаар шийдвэрлэжээ. Тангуд улс монголын хараат улс болж Алтан улсыг байлдахад тусалж байсан билээ. Гэвч монголын цэрэг баруун зvг байлдахаар явсан, зарим нь хятадад байлдаж, хvч нь тарамдсан тэр vед хараат байдлаас гарахыг оролдсон байжээ.
Их Монгол улсын хаан Чингис Тангудыг дайлж яваад 1227 оны 8 дугаар сарын 25-нд таалал төгсчээ.
Чингис хааны бие цогцсыг ачиж төрсөн нутаг усанд нь хvргэж ирж байх vед зоригт баатар билэгтэй яруу найрагч Сөнөдийн Гилгvдэй баатар:
"Хамгийн хаан улсын эзэн минь
Харцгай шувууны жигvvр болон одов
Хангинах тэрэгний тээш болон одов
Жиргэх шувууны жигvvр болон одов
Жигдрэх тэрэгний ачаа болон одов"
гэж гуниглан шvлэглэсэн байдаг. Чингис хааныг оршуулахад Алтан ургийн ихэс дээдэс бараг цөмөөрөө байсан бөгөөд монголын бvх ард иргэд, харь газарт яваа монгол хvн бvхэн гашуудан хайлжээ.
Тангуд улс 200 шахам жил төр улсаа байгуулж 10 бурхан төрийн эрхийг ээлжлэн барьжээ. Эртний соёлт тангуд улсыг Чингисийн цэрэг 1205-1227 он хvртэл 5 удаа дайлж төрийг нь бvрмөсөн мөхөөсөн тvvхтэй билээ. Ингээд Тангуд улс бvрмөсөн мөхөж, газар нутаг нь монголчуудад эзлэгджээ. Тангуд улсыг эзлэснээр Чингисийн Алтан улсын эсрэг тэмцэхэд баруун жигvvрээ бататгах гэсэн зорилго биелжээ.
Аливаа нийгэмд тvvхийг ард тvмэн бvтээдэг гэдэг нь маргашгvй бодит vнэн. Монголын Нэгдсэн Улсыг монголын ард тvмний тэмцлийн хvчинд л байгуулсан. Харин тэрхvv ард тvмний бvтээсэн тvvхийг нь урагшлуулан хөтлөн хөгжvvлэхэд заавал нэгэн зохион байгуулагч, гарамгай удирдагч тодрон гарч байж л сая тодорхой vvрэг гvйцэтгэнэ. Тийм удирдагч ч vргэлж төрөхгvй. Санааны зоргоор ч тийм удирдагч болж чадахгvй. Тэгвэл XII зууны эцэс XIII зууны эхээр монголын нийгэмд гарсан тийм нэгэн удирдагч нь Чингис хаан гарцаагvй мөн байлаа. Тэрээр бvхий л амьдралаа улс монголынхоо нэгдэл нягтрал, хvчирхэг улс болгохын төлөө зориулсаар цаглашгvй агуу зорилгодоо хvрч нэр vл сонсогдох шахам байсан монгол улсаа дэлхий даяар алдаршуулжээ.
Чингис хааныг дэлхий нийт Мянганы суут хvнээр тодруулсан бөгөөд Монголчууд бидний бахархал мөн билээ.
3. Өгөдэй хаанд өргөмжлөгдсөн нь
Чингис хаан таалал төгссөнөөс хойш Их Монгол улс жинхэнэ ёсоор сонгогдсон эзэн хаангvй хоёр жил шахам байж Тулуй төрийн хэргийг тvр хамаарч байв. Чингисийн дараа Монголын их хааны орыг уламжлал ёсоор ахмад хvv Зvчи залгамжлах ёстой байжээ. Гэвч Чингис хаан Сартуул орныг дайлаар мордохдоо гуравдугаар хvv Өгөдэйгээр хаан ширээ залгамжлуулахыг гэрээслэн vлдээсэн ажээ. Тухайн vед Зvчи, Цагаадай, Тулуй гурав ч санал нэгдэн зөвшөөрчээ. Их Монгол улсын хааны орыг яаралтай сонгохгvй бол төрийн хэрэг цалгардаж, захиргаагvй байдал vvсэх төлөв ажиглагдах болжээ.
Ингээд Тулуй санаачлан удирдаж 1229 оны намар хулгана жил Хэрлэнгийн Хөдөө аралд Их хуралдай хуржээ. Цагаадай, Бат тэргvvтэн баруун гарыг эзэлсэн хөвvvд, Отчигин ноён тэргvvтэн зvvн гарыг эзэлсэн хөвгvvд, Тулуй тэргvvтэн голыг эзэлсэн хөвгvvд,тvмний ноёд, мянганы ноёд бvгдээр хурж Чингис хааны гэрээсэлсэн зарлигийн ёсоор Өгөдэйг хаан өргөмжлөв.
Хамаг Монголын хаан болсны дараа Чингис хvчээ нэгтгэн бvх Монголчуудыг нэгэн төрийн жолоонд оруулах гол зорилготой болжээ.Тэмvжин Жамуха хоёрт Хотулаас хойш эзэнгvй болсон хааны ширээг эзлэх хvсэл хэн хэнд нь байсан бөгөөд Тэмvжинг Хамаг монголын хаанаар өргөмжлөгдсөнд Жамуха ихэд дургvй байсан юм. Ингээд ил далд тэмцэл өрнvvлж эхэлжээ. Ер Жамухыг өөртөө нэгтгэхгvйгээр монголыг нэгтгэх боломж бараг байгаагvй юм. 1190 онд Далан Балжууд гэдэг газар Тэмvжин, Жамуха нар анх тулалджээ. Vvнийг тvvхэнд 13 хvрээний байлдаан хэмээн нэрлэдэг нь хоёр тал цэргээ 13 хvрээ болгон зохион байгуулж тулалдсантай холбоотой. Уг тулаанд Жамуха ялсан байна. Гэвч өдөр ирэх бvр хvчирхэгжиж байсан Тэмvжинд Жамухын харъяат нараас дагаар орж эхэлжээ.
1196 онд Алтан улс холбоотон Татаруудтай муудалцаж тэдний удирдагч Мэгvжин сvvлт Алтан улсын цэрэгт цохигдон Улзын голд иржээ. Энэ vед нь Чингис эртний өшт татар аймгийг Тоорил хантай эвсэн бут цохиж, Мэгvжин сvvлтийг хороожээ. Татартай байлдсаны дараа Тэмvжин 1197 онд Жvрхин аймгийг, 1199 онд Ван хантай хамт Найман улсыг байлджээ.
Чингис, Тоорил нарын холбоо бэхжиж, хvч чадал нь улам бvр өсч байгаад зарим ханлигийн тэргvvнvvд дургvй байсан байна. Vvнийг Жамуха ашиглан Татар, Найман, Мэргидийн хаан, сурвалжтан нараар өөрийгөө дэмжvvлж чаджээ. 1201 онд тэд Жамухыг Гvр хаанд өргөмжилж, Чингис, Ван хан нарын эсрэг холбоо байгуулжээ.
Чингис, Ван хан нар Хэрлэний доод урсгал Хvйтэн гэдэг газар Жамухын цэрэгтэй байлдан бут цохижээ. Жамухын холбоотон нар сарнин, татар, мэргид, найман, ойрад тус тусын нутгийг зорин оджээ. Эндээс Тэмvжин тайчуудыг нэхэн бут цохиж, харъяандаа оруулан авчээ. Мөн хонгирад аймаг сайн дураар даган оржээ. Чингис энэ тулаанд ялсан нь илт давуу байдлыг олж авчээ. Ийнхvv Хvйтэний тулаан нь монголыг нэгтгэх явцад гарсан хамгийн зангилаа vйл явдал болсон юм.
Аймгуудын ноёдын эвслийг бут цохисны дараа 1202 онд Чингис, Ван хаан нар Мэргид, Татарыг эзлэн авав. Татарыг дайлах vед тушаалыг зөрчин олзонд шунасан Алтан, Хучар, Даридай Отчигин нарыг хатуу зэмлэж олзыг хураасанд тэд дургvйцэн салж оджээ.
1203 оны vед Жамуха Алтан, Хучар нарыг талдаа авч, улмаар Ван хааны хvv Сэнгvмтэй нэгджээ. Тэрхvv хуйвалдааныг мэдсэн Тэмvжин Ван хааныг санамсаргvй байхад гэнэдvvлэн довтолж мөхөөв. Ийнхvv эртний сурвалжит Хэрэйд улс мөхөж, газар нутаг хvн ам нь Чингисийн мэдэлд оржээ. Энэ дайнд Тэмvжин ялалт байгуулсан ч их хохирол хvлээсэн гэж сурвалжид тэмдэглэжээ. Тухайлбал, мянга шахам цэргээ алдаж, эрэлхэг жанжин Хуйлдар шархдаж, Боорчийн хvлэг сайн морь vхэж, Өгөөдэй хvзvvгээ шархдуулсан зэрэг болно.
Тэмvжин Ван хааныг дийлсний дараа цэргээ авч Балжид нуурт ирж, бvх vнэнч нөхдөө цуглуулан vvрд хамт амьдран тэмцэнэ хэмээн тангараг өргөжээ. Vvнийг тvvхэнд “Балжид нуурын тангараг ” гэж нэрлэдэг бөгөөд тангараг өргөхөд Тэмvжиний 19 итгэлт анд нь оролцсон байна. Энэ ялалтаар Чингис хаан бvх монголчуудыг нэгтгэх тэмцэлд сэтгэл шулууджээ.
1204 онд Найманыг эзлэн авав. Тэмvжин Мэргид, Татар, Хэрэйд, Найман зэрэг гол гол ханлигуудыг эрхшээлдээ хураахад тэдгээрийн бvрэлдэхvvнд байсан аймаг, аймгийн холбоод бvхэлдээ тvvний мэдэлд оров.
Ийнхvv Чингис 1185-1206 оны хооронд их, бага 32 удаагийн дайн тулаанаар нийт 81 том жижиг аймгийг эрхшээлдээ оруулж бvх монголчуудаа нэгтгэжээ.
1206 онд Онон мөрний эхэнд Монгол язгууртнуудын Их хуралдай хуралдаж, Их Монгол улс байгуулагдсаныг даяар олноо зарлан тунхаглаж, Чингисийг Их хаанаар өргөмжилжээ. Энэ vед Тэмvжин 45 настай байжээ.
Тийнхvv Умар зvг Байгаль нуураас өмнө зvг Цагаан хэрэм хvртэл, зvvн зvг Хянганы нуруунаас өрнө зvг Алтайн уулс өнгөртөл уудам нутаг дэвсгэр бvхий Монгол улсыг байгуулав. XIII зуунаас өмнөх монголын тvvхэнд бvх монгол аймгийг нэгтгэсэн нэгдсэн улс байсангvй. Чингис хаан анх удаа бvх монгол аймгийг нэгтгэсэн, монголын төв улсыг байгуулан захирсан нь Монголын тvvхэнд дэх чухал vйл явдал болсон юм.
Чингис хаан улсаа байгуулаад засаг захиргаа болон цэргийн зохион байгуулалтын оновчтой тогтолцоо бvрдvvлжээ. Тэрээр улсаа зvvн, баруун, төвийн тvмэн гэж гурван том хэсэгт хуваажээ. Зvvн тvмнийг гоо ван Мухулай, баруун тvмнийг Боорчи, төвийн тvмнийг Наяа ноён захирч байжээ. Бvх ард иргэдээ 95 мянгат болгон хуваасан бөгөөд Нэгдсэн улсыг байгуулахад онцгой гавьяа байгуулсан 95 хvнийг нэр цохож мянганы ноёноор өргөмжилжээ.Чингисийн шууд мэдлийн цэргийг хишигтэн гэж нэрлэдэг байлаа.
Хишигтэн цэрэг нь хэвтvvл хэмээх шөнийн манаа, хорчин хэмээх өдрийн харуул, торгууд хэмээх шадар цэргээс бvрэлдэж байжээ. Хишигтэн цэрэгт гагцхvv тvмт, мянгат, зуутын ноёдын мөн чинээлэг малчдын хvvхдvvдийн дотроос эрэлхэг чийрэг, цэргийн эрдэмд шалгарсан залуусыг сонгон шалгаруулан авдаг журамтай байсан байна.
Хаан өргөмжлөх, харь оронтой найрамдах, дайтах зэрэг төрийн онц чухал хэргийг Их хуралдайгаар шийдэж байжээ. Монгол улсын төрийн анхдугаар заргач бол Шихихутаг байсан юм. Тvvнд улсын доторхи бvх шvvх, таслах хэргийг захируулж, шvvн тасалсан хэргээ цагаан цаасанд хөх бэхээр бичиж тэмдэглэж байхыг даалгажээ. Шихихутагийн таслан шийтгэсэн хэргийг хэн боловч өөрчлөх эрхгvй, мөрдөж дагахаар тогтжээ.
Их Монгол улсын төрийн гол хууль нь Их засаг хууль байсан. Энэхvv хуулиар хаан өргөмжлөх, их хуралдайг зарлан хуралдуулах, гадаад улс оронтой харилцах, цэргийн болон иргэний vvрэг, алба татвар зэрэг олон асуудлыг зохицуулахыг хуульчлан заажээ.
Их Монгол улсын төрийн гол шvтлэг нь бөө мөргөл байжээ. Уйгаржин монгол бичгийг төрийн албан ёсны бичиг болгон авч хэрэглэсэн байна. Ингэснээр тvvх шастираа бичиж vлдээх болсон байна. XIII зууны эхэнд Монголын нэгдсэн тулгар улс оршин тогтносон нь тvvхэн дэвшилт vзэгдэл мөн. Ингэсний vр дvнд монгол угсаатан бvрэлдэн тогтсон юм.
2. Чингисийн байлдан дагуулал
Шинэ тулгар байгулагдсан улсын хvн ард нь сахилга дэгтэй, ажилч хичээнгvй, зориг самбаатай, хатуужил тэвчээртэй, төрөө дээдэлж эзэн хаандаа vнэнч захирагддаг байжээ. Улсын дотоодод улс төр, эдийн засаг богинохон хугацаанд хөгжин дэвшлээ. Ийм нөхцөлд Чингис хаан юуны өмнө хил хязгаарын аюулгvй байдлыг хангаж, хөрш улс орны зvгээс учрах аюулыг арилгах хэрэгтэй байлаа. Чингис хааны гадагш цэрэглэн дайрсан нь хөрш орнуудтай эрх тэгш найрсаг харилцаа тогтоож тэднээр улсаа хvлээн зөвшөөрvvлэх, эдийн засаг, худалдааны харилцааг хөгжvvлэх, гадаад аюулгvй байдлыг баталгаажуулах зорилготой байсан юмТангудыг довтолсон нь
Чингис хаан 1205 онд Тангуд улсыг анх довтолжээ. Ингэсний гол учир нь Хятадын умард нутгийн ихэнх хэсгийг эзлэн тогтнож байсан Зvрчидийн Алтан улсыг дайлах бэлтгэл болгосон байна.Мөн тvvнчлэн эцэг Есvхэй баатрын өштөн дайсан хэрэйдийн Гvр ханыг орогнуулсан, Тоорил хааны хvv Сэнгvм Тэмvжинтэй байлдаж ялагдаад мөн Тангудад очиж хоргодсон зэрэг шалтгаан ч бас байсан юм.
Эдгээр нь тангудыг дайлах дайны шалтгаан болжээ. Алтан улсыг байлдахын өмнө Чингисийн цэрэг Тангудын нутагт 4 удаа цөмрөн дайн тулаан хийжээ.
Тэр vед тангудын эзэн Чунь Юй монголын довтолгооноос нэлээд сайн хамгаалж цэргийнхээ хvчийг зузаатган бэлтгэлийг сайн хийсэн байжээ. Нийслэл хот Иргайг давхар хамгаалжээ. Цэргийн их хvчийг монголын цэрэгтэй байлдуулахаар хилийн зvг илгээжээ. Энэ бvхнийг Чингис хаан урьдчилан мэдэж аваад тийм байдалд тангудтай жинхэнэ дайтах нөхцөл бvрдээгvй цагт дотоод нутагт нь цөмрөн орж хий дэмий хvч тарамдсан дайн хийж болохгvй гэж vзээд цэргээ буцааж татах тушаал буулгажээ. Тангудын цэрэг дайтахаар ирэхэд монгол цэрэг нэгэнт ухран буцсан байв.
Харин тангудын эзэн хаанаас монголд "тодорхой хэмжээний алба өргөнө" гэсэн эхний амлалтыг Чингис хаанд хэлvvлсэн байна. Гэтэл 1206 онд Тангудын шинэ эзэн Ань-цюнь болж, урьдах эзнийхээ амлалтыг умартжээ. Улаагчин туулай жил буюу 1207 оны намар Чингис хааны цэрэг Тангудыг хоёр дахь удаагаа довтлов. Дайны шалтаг бол амласандаа хvрч алба өргөсөнгvй, бас Их Монгол улсын хаанд тоомсоргvй хандсан гэж vзжээ.
Ингээд шарагчин могой жил буюу 1209 оны намар Чингис хаан цэргээ биеэр удирдан ширvvн байлдаан хийж бут цохисноор, тангудын цэргийн жанжин Гао Лингvнийг олзлон авчээ.
Улмаар Чингис хаан хоёрхон сарын дотор өөрийн цэрэгт нэг их хохирол хvлээхгvйгээр том ялалтыг тангуд улсын нутагт байгуулав. Их Монгол Улсын цэргийн хvчийг дийлэх аргагvй гэдгийг тангудын эзэн Ань-цюнь нvдээр vзэж биеэр амсжээ. Энэ vеэр тангудын эзэн Алтан улсаас тусламж гуйхаар элч довтолгожээ. Алтан улс тусламж vзvvлэхийг эрс татгалзжээ. Ингэж Алтан улс, Тангудын хооронд байгуулсан урьдын холбоо бvрмөсөн тасарчээ.
Тангудын Бурхан Чингис хаанд дагаар орж, "Баруун rap чинь болж хvчээ өгье" гэж Чага нэртэй охиноо өгчээ.
" Тангудын Бурхан эзэн Ань-цюнь Зvрчдийн Алтан улстай хэзээ ч холбоотон болохгvй. Харин та нар Алтан улсыг дайлбал бид тусална гэдгээ өчиж харин өөрийнхөө угсааны Веймин Лин гvн жанжныг буцааж авах талаар эвийн хэлэлцээр хийхийг Чингисээс давхар хvсчээ. Чингис хаан хvсэлтийг ёсоор болгож хааны удмын тэр том жанжин их ял хийсэн ч гэсэн тохитой байлгаж байгаад буцаасан гэдэг. Тангудын Бурханы vзэсгэлэнт охин Чагаг Чингис хаан хатнаа болгожээ. Ингээд Чингис хаан их хэмжээний эд агуурс, тоо томшгvй олон атан тэмээ туун буцсан байдаг.
Тухайн vед тангудыг алба өргөх дуулгавартай хараат улс болгож чадсан боловч бvрмөсөн эзэлж засаг төрийг нь мөхөөгөөгvй билээ.
Гэвч амийг нь өршөөн тавьж явуулсан Вэймин Гvн буцаж очоод Чингисийн эсрэг дайтах ажлыг зохион байгуулжээ. Ингээд Хорезмыг дайлахын өмнө шар барс жил буюу 1218 оны хавар Тангудыг дөрөв дэх удаагаа дайлав. Чингисийн цэрэг асар богино хугацаанд Тангудыг номхотгон нийслэл Иргай хотыг бvсэлж, тангудын хааныг цээрлvvлэн омог бардам занг даржээ.
Алтан улсыг байлдсан нь
Чингис хаан Алтан улсын эзэн хаантай дайтахыг улайран зvтгэх онцгой шалтгаан байсан юм. Учир нь нvvдэлчин аймгуудыг бие биетэй нь дайсагнуулан vймээн самуун ямагт эхлvvлж байв. Тэд татаруудын гараар XII зуунд монголчуудын өвөг төрлийн эзэн ноёдыг хорлосон бөгөөд ингэхдээ тэдний ураг төрлийн сурвалжит хvмvvсийг Алтан улсын нийслэлд аваачин "модон илжиг"-т хадаж алдаг байж. Иймээс Чингис өвөг дээдсийнхээ эртний өшөөг хятадуудаас (зvрчидээс) авах, хийсэн нvглийнх нь төлөө хариуг хатуу өгөх андгай тангараг тавьжээ.1211 оны хоёрдугаар cap гэхэд Чингис хаан Алтан улстай байлдах бэлтгэлийг бvрэн хангасан гэж vзжээ. 1212 оны 3 дугаар сард Чингис хаан Хэрлэн голын хөвөөн дээр онц хуралдай хуралдуулж, Зvрчидийн Алтан улсад дайн зарлах асуудлыг ярилцжээ. Чингис хаан өөрийн биеэр Алтан улстай дайтахын учир шалтгаан, дайны бэлтгэл хангагдсан эсэхийг шалгаад дайтах төлөвлөгөөгөө танилцуулжээ. Дайн байлдааны ажлыг Их хуралдайгаар авч vзээд хамтын нухацтай шийдвэр гаргадаг байсан нь энэхvv Их хуралдайн ажиллагаанаас тодорхой харагддаг. Чингис хаан Их хуралдай дээр Алтан улсын хаадаас эцэг дээдсийнхээ өшөөг авна гэдгээ өчиж тангарагласан байна.
Мөн Их хуралдай дээр Уйгарын хаан Монголд дагаар орж хvчин тусална гэсэн хvсэлт бичгийг уншин сонсгов. Дараа нь Чингис бөө мөргөлийн зан vйл ёсоор Бурхан Халдун ууланд гарч бvсээ тайлан хvзvvндээ өлгөж сөгдөн дээд тэнгэрт залбиран өчиж хэлсэн нь: "Мөнх тэнгэр ивээтvгэй. Охинбархаг, Амбагай хаан тэргvvтэн миний өвөг дээдсийг Алтан улсын хаан нэн харгисаар тамлан алсан билээ. Энэхvv цусан өшөө авахыг мөнх тэнгэр ивээх аваас өчvvхэн над нэгэн мөчийн хvчин соёрхохын хамт нөхцөгсдийн ариун сvнс болон эл намайг ивээн дэмжих болов yy" гэжээ.
Монголчууд Алтан улсыг бvрмөсөн эзлэхдээ гурван vе шаттай дайн хийжээ. Нэгдvгээр нь 1211-1217 оны хооронд Чингис хаан өөрийн биеэр дайлсан шийдвэрлэх дайн, хоёр дахь нь 1217-1223 оны хооронд Мухулай жанжны удирдан хийсэн дайн, гурав дахь нь 1229-1234 онд Өгөдэй, Тулуй нарын удирдсан сvvлчийн мөхөөх дайн байлаа.
Чингис хаан Алтан улсыг 5 жил гаруй хугацаатай дайлж нийслэл Жундуг эзэлж, улсынх нь хvчийг ихэд сулруулан нутаг дэвсгэрийн тал хагасыг эзлэн авсан боловч бvрмөсөн эзэлж чадалгvй 1215 оны эцсээр цэргээ авч улсдаа буцжээ. Учир нь Их Монгол Улсын зах хязгаарт бослого хөдөлгөөн гарч улсын дотоодод шийдвэрлэх асуудал цөөнгvй бий болжээ. Тухайлбал, 1215 оны хавар Хорь тvмэдийн бослого гарч дарагдахгvй нэлээд уршиг тарьсан байна. Энэ нь Чингис хааны нутаг буцах бас нэг шалтгаан болсон байна.
Чингис хаан Алтан улсыг бvрмөсөн сөнөөж, Зvрчид нapaac өшөөгөө гvйцэд авна гэдгээ хэзээ ч мартахгvй явсаар дахин Алтан улсыг дайлж чадахгvй нас барсан билээ. Чингисийн vйл хэргийг тvvний хvv Өгөдэй залгамжлан гvйцэтгэв
Дундад Азийг байлдсан нь
Хорезм улс бол баруун Туркестаны нутаг Амударъя мөрний адгаар оршиж байсан эртний өндөр соёлтой Дундад Азийн том улсын нэгэн байжээ.Хорезм улсыг монголын тvvхэнд Сартуул улс, ард иргэдийг нь Сартуул иргэн хэмээн нэршжээ.
Чингис хааны зарилгаар 1218 онд 5ОО тэмээтэй 450 хvнтэй монголын худалдааны нvсэр том анги Хорезм улс тийш хөдөлжээ. Чингис хаан "эвийн гэрээ байгуулж, хөршийн харилцаа барьж худалдаагаа өргөжvvлье" гэсэн санаа бvхий аман захидлыг Шах Мухаммедад хvргэхийг нэгэн итгэлт худалдаачинд даалгасан байжээ.
Чингисийн хэлvvлсэн аман захианд дурьдахдаа: "Эрхэм улсын худалдаачид манай талд хvрэлцэн ирснийг хариу буцаасан билээ. Тэднийг энд байсан байдлыг мөд сонсох бизээ. Би бас хэсэг худалдаачдыг эрхэм улсад хариу илгээв. Танай тэндэхийн ховор бараа олж авах хvсэлтэй. Бидний хооронд сайн харилцаа тогтохыг дагалдаж далд муу санаа орхигдож, vvдэн гарч болох бvх самуун арилах болно" гэжээ. 1218 оны хавар монголын худалдаачид захын хот Отрарт очиж байхад гурван элч тэндээс Бухар орохоор явжээ. Отрар хотын дарга Инальчик гэдэг ихээхэн ов зальтай, шунахай этгээд байжээ. Инальчик монголоос илгээсэн худалдаачдын эд бараанд шунаж хувьдаа хураан авах муу арга сvвэгчилжээ. Ингээд тэдний дотор байсан нэг энэтхэг худалдаачин ёс журам сахиагvй хэмээн далимдуулж монгол худалдаачдыг шоронд хорьж Мухаммед Шахад "Эд бvгдээрээ Чингисийн тагнуул гарцаагvй мөн байна" гэдэг гvтгэлгийн худал мэдээг хvргэв. Шах Мухаммед ч уул мэдээг авмагц "эд барааг нь хурааж бvгдийг цаазал" гэж тушаажээ. Шуналт Инальчик ч хоромхон зуур зарлигийг ёсоор болгож тэр олон худалдаачдыг харгислан алж унаа хөсөг, эд барааг нь дээрэмдэн хурааж авчээ.
450 хvнээс ачаа хөтөлж явсан гагцхан жинчин нуугдан амь зулбан гарч арай ядан буцаж монголдоо ирээд тэрхvv аймшигт хэргийн бvхий л vнэн байдлыг Чингис хаанд нэг нэгэнгvй илтгэжээ. Тэрхvv эмгэнэлт хэргийг сонсоод Чингис хаан гурван өдөр, гурван шөнө гашуудал vйлдэн мөнх тэнгэрт цацал цацан Бурхан Халдунд гарч залбиран мөргөж өшөө хонзон авахад туслахыг дээд тэнгэрээс гуйжээ. Дээрх эмгэнэлт хэрэг явдал Чингис хаан Дундад Азийг дайтахын нэгэн шалтаг болжээ.
Гэхдээ Чингис хаан болсон хэргийн нарийн учрыг олохоор Шах Мухаммедад дахин яаралтай элч төлөөлөгч заржээ. Элчээр хvргvvлсэн аман захианд хэлvvлсэн нь: "Чи энэ орны худалдаачны мууг vзэхгvй гэж над итгvvлэн амласан биш vv. Чи vгэндээ хvрсэнгvй. Ийм vнэнч биш байх нь хаан хvмvvнд жигшvvртэй. Хэрэв чиний буруугаар худалдаачид алагдаагvй гэж vзэх ахул чиний тэр хотын даргыг надад залхаан цээрлvvлэхээр барьж өг, хэрэв өгөхгvй бол байлдахад бэлтгэнэ" гэжээ.
Мухаммед Шах Чингисийн шаардлагыг хvлээн авсангvй. Бvрэн эрхт элчийн ахлагч Вахрааг алж, хоёр монголын vсийг хусч доромжлоод хөөн буцаажээ. Чухам ийм байдалд Чингис хаан Хорезм Шахын улсад дайн зарлахаас өөр замгvй болсон байна.
Туулай жил буюу 1219 оны хавар Чингис хаан Их хуралдай хуралдуулж Хорезмыг дайлах асуудлыг гол болгон хэлэлцvvлжээ. Их хуралдайгаас дайны бэлтгэл хангагдсан, их цэргийн явах чиглэл зам зөв тогтоогдсон, дайн хийх төлөвлөгөө сайн боловсорсон, их цэргийг Чингис хаан биеэр удирдах нь зvйтэй гэдэг шийдвэр гаргажээ.
1219 оны зун цэргээ дөрвөн зам болгон байлдааны ажиллагаа эхэлжээ. Тухайн vед монгол цэрэг Хорезмын бvх нутгаар тархан байлдаж байлаа. Чингис, Тулуй хоёрын удирдсан төв хvч шууд Арабын элсэн цөлийг гатлан Бухарт хvрэхээр эрслэн хөдөлжээ. Монголын цэргийг тэрхvv их элсэн цөлөөр нэгэн туркмен хvн газарчилж, хэн ч мэдэхгvй нууц дөт замаар дагуулан Бухар хотод амархан хvргэсэн гэдэг. Бухар хотыг эзэлсний дараа Чингис хаан цэргээ авч "ертөнцийн диваажин" хэмээн алдаршсан Хорезмын шинэ нийслэл Самарканд хотыг байлдан эзлэхээр давшжээ.
Монгол цэрэг Хорезмын хуучин нийслэл Ургенч хотыг байлдахаар 1220 оны долоо, найман сарын vеэр Самаркандаас мордож өвлийн эхэн сарын орчим тус хотод хvрэлцэн очжээ. 1221 онд монголчууд Хорезмыг бvрэн эзлэн авч ингэснээр Дундад Ази руу хийсэн монголчуудын аян дайн vндсэндээ шувтарлаа.
Чингис хаан 1221-1222 онд Хорасан, Афганистан, Энэтхэгт аялан байлдав. 1222 оны эцсээс 1224 он гэхэд Чингис хаан Орос, Европыг эзлэн байлдаж буй жанжнуудынхаа ялалтыг чих тавин сонсож, буцаан дуудсан Зэв, Сvбээдэйгээ хvлээж, Дундад Азийн vзэсгэлэнт бэлчээр нутгаар агт морьдоо амрааж Хорезмын нутагт байлдсан бvх цэргээ дуудан цуглуулжээ. Ингээд Их хуралдай хурж, Хорезмыг байлдан эзэлсэн, Монголдоо буцах тухай болон эзэлсэн нутгийн захиргааны журмыг хэлэлцжээ. Дайнаар олзолсон агт морь, эд баялгаа хувааж цэгцлэн, цэргээ сургуулилах журмаар ан гөрөө хийлгэж, эзэлсэн нутаг оронд даргач нарыг томилон явуулах ажлыг зохион байгуулсан байна.
Чингис хаан Дундад Азид хоёр жил шахам онцын том дайн хийхгvй аар,саар дайн хийж бослого хөдөлгөөнийг дарж алба татвар авч агт морьд цуглуулан ачаа хөсгөө бэлтгэж байжээ. Ингээд Чингис хаан ахмад хvv Зvчийг Хорезмыг захируулахаар vлдээж бусад эд, ноёд, жанжнаа дагуулан буцсан билээ.Эх нутгаасаа салж олон жил болсон, гэр орноо санасан цэргийнхээ бодол санааг ойлгон, нутагт нь аваачин амраах шаардлагатай байлаа. Их эзэн Чингис өөрөө ч гэсэн эх орондоо очиж алжаалаа тайлж Их Монгол Улсынхаа төр засаг, аж ахуйг сэлбэн тохинуулах цаг болсон гэж vзжээ. Тэрээр бас Тангудын Бурханы урвалтыг мартаагvй билээ. Ийнхvv Чингис хаан 1223 оноос нутаг буцах бэлтгэл хийж Куланбашид зуныг өнгөрөөсөн байна. 1225 оны 2 дугаар сарын сvvлчээр Туулын хөвөөнд буй ордондоо Чингис хаан морилон иржээ. Тэрээр энэ vед 64 настай байлаа.
Чингис хааны удирдсан монгол цэргийн Дундад Ази, өрнө зvгт хийсэн таван жилийн (1219-1224) аян дайн ялалтаар дуусч, монголын цэрэг Дундад Ази, Афганистан, Пакистан, Умард Энэтхэг, Ирак, Иран, Азербайжан, Гvрж, Армен, Өмнөд Оросын тал нутгийг vндсэндээ байлдан дагуулав. Ингэж Их Монгол улсаар төвлөсөн монгол гvрэн vvсч Хятадаас гадна Дундад Ази, Иран, Орост хэд хэдэн бие даасан шинжтэй хаант улс тогтох vvд хаалга нээгдэв
Чингис хаан таалал төгссөн нь
Чингис хаан 1225 онд баруун зvгийн байлдаанаас буцаж ирээд төдий л удалгvй Тангудын эсрэг дайтахаар шийдвэрлэжээ. Тангуд улс монголын хараат улс болж Алтан улсыг байлдахад тусалж байсан билээ. Гэвч монголын цэрэг баруун зvг байлдахаар явсан, зарим нь хятадад байлдаж, хvч нь тарамдсан тэр vед хараат байдлаас гарахыг оролдсон байжээ.
Их Монгол улсын хаан Чингис Тангудыг дайлж яваад 1227 оны 8 дугаар сарын 25-нд таалал төгсчээ.
Чингис хааны бие цогцсыг ачиж төрсөн нутаг усанд нь хvргэж ирж байх vед зоригт баатар билэгтэй яруу найрагч Сөнөдийн Гилгvдэй баатар:
"Хамгийн хаан улсын эзэн минь
Харцгай шувууны жигvvр болон одов
Хангинах тэрэгний тээш болон одов
Жиргэх шувууны жигvvр болон одов
Жигдрэх тэрэгний ачаа болон одов"
гэж гуниглан шvлэглэсэн байдаг. Чингис хааныг оршуулахад Алтан ургийн ихэс дээдэс бараг цөмөөрөө байсан бөгөөд монголын бvх ард иргэд, харь газарт яваа монгол хvн бvхэн гашуудан хайлжээ.
Тангуд улс 200 шахам жил төр улсаа байгуулж 10 бурхан төрийн эрхийг ээлжлэн барьжээ. Эртний соёлт тангуд улсыг Чингисийн цэрэг 1205-1227 он хvртэл 5 удаа дайлж төрийг нь бvрмөсөн мөхөөсөн тvvхтэй билээ. Ингээд Тангуд улс бvрмөсөн мөхөж, газар нутаг нь монголчуудад эзлэгджээ. Тангуд улсыг эзлэснээр Чингисийн Алтан улсын эсрэг тэмцэхэд баруун жигvvрээ бататгах гэсэн зорилго биелжээ.
Аливаа нийгэмд тvvхийг ард тvмэн бvтээдэг гэдэг нь маргашгvй бодит vнэн. Монголын Нэгдсэн Улсыг монголын ард тvмний тэмцлийн хvчинд л байгуулсан. Харин тэрхvv ард тvмний бvтээсэн тvvхийг нь урагшлуулан хөтлөн хөгжvvлэхэд заавал нэгэн зохион байгуулагч, гарамгай удирдагч тодрон гарч байж л сая тодорхой vvрэг гvйцэтгэнэ. Тийм удирдагч ч vргэлж төрөхгvй. Санааны зоргоор ч тийм удирдагч болж чадахгvй. Тэгвэл XII зууны эцэс XIII зууны эхээр монголын нийгэмд гарсан тийм нэгэн удирдагч нь Чингис хаан гарцаагvй мөн байлаа. Тэрээр бvхий л амьдралаа улс монголынхоо нэгдэл нягтрал, хvчирхэг улс болгохын төлөө зориулсаар цаглашгvй агуу зорилгодоо хvрч нэр vл сонсогдох шахам байсан монгол улсаа дэлхий даяар алдаршуулжээ.
Чингис хааныг дэлхий нийт Мянганы суут хvнээр тодруулсан бөгөөд Монголчууд бидний бахархал мөн билээ.
3. Өгөдэй хаанд өргөмжлөгдсөн нь
Чингис хаан таалал төгссөнөөс хойш Их Монгол улс жинхэнэ ёсоор сонгогдсон эзэн хаангvй хоёр жил шахам байж Тулуй төрийн хэргийг тvр хамаарч байв. Чингисийн дараа Монголын их хааны орыг уламжлал ёсоор ахмад хvv Зvчи залгамжлах ёстой байжээ. Гэвч Чингис хаан Сартуул орныг дайлаар мордохдоо гуравдугаар хvv Өгөдэйгээр хаан ширээ залгамжлуулахыг гэрээслэн vлдээсэн ажээ. Тухайн vед Зvчи, Цагаадай, Тулуй гурав ч санал нэгдэн зөвшөөрчээ. Их Монгол улсын хааны орыг яаралтай сонгохгvй бол төрийн хэрэг цалгардаж, захиргаагvй байдал vvсэх төлөв ажиглагдах болжээ.Ингээд Тулуй санаачлан удирдаж 1229 оны намар хулгана жил Хэрлэнгийн Хөдөө аралд Их хуралдай хуржээ. Цагаадай, Бат тэргvvтэн баруун гарыг эзэлсэн хөвvvд, Отчигин ноён тэргvvтэн зvvн гарыг эзэлсэн хөвгvvд, Тулуй тэргvvтэн голыг эзэлсэн хөвгvvд,тvмний ноёд, мянганы ноёд бvгдээр хурж Чингис хааны гэрээсэлсэн зарлигийн ёсоор Өгөдэйг хаан өргөмжлөв.