Бичлэг тандагч"МОНГОЛЫН ТОВЧ ТҮҮХ" МОНГОЛ НУТАГ ДАХЬ ЭРТНИЙ ТӨРТ УЛСУУД. НТӨ III ЗУУНААС XII ЗУУНЫ ЭХЭН ҮЕ
2022-08-05,10:16
1. Хvннv гvрний vе НТӨ III-НТӨ I зуун
Иншань нурууг алдсаны дараа Хvннv нар тvvний дэргэдvvр өнгөрөхдөө нулимс унагахгvй байж чадахгvй болжээ
Хvннvгийн сонирхолтой тvvх эхэлж байна. Энэ тvvхээс та нар Монголын анхны төрт улсын тухай олж мэдэхээс гадна Хvннvчvvдийн соёл, зан заншлын тухай уншиж судлах болно. Хvн төрөлхтөн төмрөөр багаж зэвсэг хийж хэрэглэх болсноор тэдний аж ахуй, vйлдвэрлэх хvчин нэмэгдэж, эдийн засгийн хуримтлал vvссэн нь ангийн ялгарал vvсэх vндэс болжээ. Улмаар энэ ялгарал нь овог бvлгийн дундах эд хөрөнгийн төлөөх тэмцэл, овог аймгийн хоорондох эрх мэдлийн төлөө дайн болон өргөжсөн юм. Овог аймгийн хоорондын дайн тулаан нь угсаа гарал нэгт аймгуудыг харь угсаатны тvрэмгийлэлд өртөх аюул дагуулж байснаас тэдгээр аймгууд тvр зуурын холбоотон болон оршин тогтнож байлаа.
Ийм аймгуудын нэг нь Тvмэн шаньюйн тэргvvлж байсан Хvннvгийн 24 аймгаас бvрдсэн цэрэг аймгийн нэгдэл байсан юм. Хvннv нар жилийн дөрвөн улиралд өвс, усны аяыг даган оторлон нvvж амьдардаг байсан аж. Тэд адуу, vхэр, хонь, ямаа голлон өсгөж тэмээ малладаг байсан тухай тvvхэн сурвалжид тэмдэглэсэн байна.
МЭӨ 209 онд Хvннvгийн аймгийн холбоог Тvмэн шаньюй тэргvvлж байх цагт тvvний хvv Модунь өөрийг нь золиослохоор санаархсан эцгээ зайлуулан холбооны тэргvvн болсон байна. Ингээд Модунь vеэ өнгөрөөж байсан цэргийн ардчиллыг халж, хvннvгийн цэргийн зохион байгуулалтад өөрчлөлт оруулан өөрийгөө Хvннv улсын шаньюй буюу хаанаар өргөмжилж хvчирхэг улсыг байгуулсан юм. Энэ нь Төв Азийн нvvдэлчдийн дундаас vvссэн анхны төрт улс байлаа. Модунь шаньюй улсаа зvvн, баруун, төв хэсэгт хуваан, өөрөө төв хэсгээ, баруун, зvvн гараа вангууд томилон захируулж байжээ. Модунь шаньюй улсын дотоод хэргийг эмхэлсний дараа гол өрсөлдөгч болох Дорнод Ху аймгийн холбоог байлдан эзэлснээр Хvннv улсын газар нутгийг тэлж хvчирхэг гvрэн болгох замд орсон байна. Хvннv гvрэн Хятадын Хан улстай дайсагналцаж улмаар МЭӨ 198 онд Хан улстай гэрээ байгуулж, эн тэнцvv хvчирхэг улс гэдгээ зөвшөөрvvлж, хоёр улсын хилийн зааг Цагаан хэрмийг барьж байгуулахад хvргэжээ. Хан улс Хvннvд 50 орчим жил алба барьж, татвар өгч байжээ.
Хvннv гvрэн Модунь шаньюйн vед их хvчирхэгжжээ. Та нар энэхvv газрын зургаас Хvннvгийн хаант улс баруун зvгт одоогийн дорнод Туркстан, дорно зvгт Солонгосын хойг, өмнө зvгт Тvмэн газрын Цагаан хэрэм, умар зvгт Байгаль нуур хvртэлх газрыг эзлэн захирч байсныг харж байна. Ийм өргөн уудам газар нутагтай их гvрний бvрэлдэхvvнд монгол, тvрэг, хамниган зэрэг олон угсаа гарлын овог аймаг багтаж байжээ.
МЭӨ I зууны vед Хvннv нар дотоод зөрчил, аймгуудын эсэргvvцэл тэмцлээс болж өмнөд, умард хоёр хэсэгт хуваагдан салсан бөгөөд өмнөд хэсэг нь Хятадын Хан улсад дагаар орж, умард хэсгийн зарим нь баруун зvгт нvvдэллэн, МЭ V зууны vед Аттилаар тэргvvлсэн улсыг байгуулж байжээ.
Өнөөгийн Монгол нутаг нь Хvннv нарын газар нутгийн гол цөм нь байжээ. Манай орны 50 орчим газраас хvннvгийн жирийн иргэдийн болон язгууртны булш 3000 гаруй олдсоны дотор Архангай аймгийн Хануй гол, Хvнvй гол, Худгийн толгой, Төв аймгийн Ноён уул, Хэнтий аймгийн Дуурлиг нарс, Борбулаг, Ховд аймгийн Тахилтын завсар зэрэг язгууртны томоохон бvлэг булш бvхий оршуулгын газрыг нэрлэж болно. Мөн арав гаруй суурин, олон тооны хадны зургууд мэдэгдээд байна. Хvннvгийн хамгийн эртний суурин нь одоогийн Хятадын нутаг болох Иншань уулын хойно байсан Тvмэн шаньюйн анхны орд болох суурин юм. Хvннv нар хvч суларсны дараа Иншань уулаа алдсан бөгөөд “Иншань нурууг алдсаны дараа Хvннv нар тvvний дэргэдvvр өнгөрөхдөө нулимс унагахгvй байж чадахгvй болжээ” гэж Хятадын эртний сударт тэмдэглэгдсэн байна.
Хятадын Хан улсын гvнжийг дагалдаж Хvннvд ирсэн Юэ даамал Хvннvгийн шаньюйд дотны зөвлөгч болжээ. Тэрээр Хvннv нар хятадын торго бөс даавуу, идэж уух зvйлд ихээхэн дуртай болж, татагдаж байх vед ”Хvннv хvний тоог Хятадын ганц мужийнхтай ч зvйрлэхийн аргагvй цөөн байв. Гэхдээ тэд Хятадаас хамаарахгvй өвөрмөц онцлогтой хувцас хунар, хоол ундтай тул хvчирхэг байгаа юм. Эдvгээ шаньюй чи дадсан заншлаа өөрчилж, хятад эд өлгөсийг таалдаг болж байх шиг байна. Хятад улс бараа таваарынхаа аравны нэгийг нааш ирvvлэхэд л Хvннv хvн нэг бvрчлэн Хан улсын эрхшээлд татагдан орно. Хятадаас торго, даавуун эдлэл ирмэгц тvvгээр хийсэн хувцсыг өргөст мод, ургамал дундуур явж урж элээгээд, тийм хувцас арьс vслэгээр хийсэн хувцастай адил бөх биш гэдгийг харуулагтун. Хятад хvнээс хоолны зvйл аваад идэж уулгvй байгаад цагаан идээгээ илvvд vздэгээ харуулж бай” хэмээн зөвлөж байжээ.
Хvннv нар өөрсдийн гэсэн соёлыг бvтээсэн байна. Тэд 12 жилийн тоолол, бөө мөргөлтэй, уртын дуу, хэнгэрэг, хэл хуур, бийваа, цуур, лимбэ зэрэг хөгжмийн зэмсэг, шvлэг дуутай байжээ. Морин толгойн хvннv булшнаас хэл хуур олджээ. Уг хэл хуур нь энэ төрлийн олдворын хамгийн эртнийх нь болж байна. Мөн бөх барилдуулж, морь, тэмээ уралдуулан, сур харваж нааддаг байсан нь эрийн гурван наадмын анхны эх vvсвэр болжээ. МЭӨ 121 онд зохиогдож, Хятадын эртний сударт тэмдэглэгдэн vлдсэн энэ шvлэгт Хан улсад алдсан газар нутгаа санагалзсан утга санаа илрэн гарчээ.
Хvннvгийн гунигт дуу
Цагаан уулаа алдаад
Зургаан хошуу мал минь өсөхөө болилоо.
Ягаан уулаа алдаад
Авгай хvvхнvvд минь энгэсэггvй боллоо.
/Цагаан уул гэж өдгөөгийн Тэнгэр уул бөгөөд зургаа дахь хошуу мал гэж сарлагийг хэлжээ. Ягаан ууланд нь энгэсэг хийдэг гvргэм ургадаг байсан аж./
Хан улсын Хvннvгийн эсрэг урт удаан хугацааны туршид явуулсан бодлогын vр нөлөөгөөр болон дотоодын хямрал тэмцэл, хагарал бутралаас болж МЭӨ 93 онд Хvннv улс мөхсөн байна.
Хүннү гүрний хаан Модунь шаньюй
Модунь шаньюй Төв Азийн өндөрлөгт анх удаа нvvдэлчдийн төрт улсыг байгуулжээ. Модунь шаньюйн эрэлхэг дайчин чанар, хатуу чанд цааз, сахилга бат улсаа батжуулан бэхжvvлсэн юм. Модунь цэргvvддээ хандаж би хаашаа юуг харвана, та нар мөн тэр зvгт тvvнийг харвах ёстой, хэрэв тэгээгvй хvн гарвал тvvний толгойг авна хэмээн тушааж, хатуу журам тогтоожээ. Модунь нумаа татаад тавимагц исгэрэн дуугарч оддог дуут сум бvтээсэн байна. Тэрээр нэг өдөр ан хийж явахдаа гэнэт өөрийн хvлэг морины зvг сум тавьжээ. Цэргийн дийлэнх нь тvvний хvлэг морины зvг харвасан боловч, зарим нь тэгсэнгvй. Модунь харваагvй цэргvvдийн толгойг тас цавчжээ. Хэд хоногийн дараа Модунь өөрийн хатныг харважээ. Зарим дагалдагчид нь айж хэлмэгдээд хатны зvг сум тавьсангvй, vлдээд толгойгоо авахуулсан байна. Дараагийн удаа анд явж байгаад Модунь эцэг Шаньюйн хvлэг морийг харван алжээ. Дагалдагчид нь цөм тэрхvv хvлэг моринд сум зоожээ. Өөрийн цэргийг одоо юунд ч хэрэглэсэн болох боллоо гэж vзээд Модунь анд явж байхдаа гэнэт эцгийн зvг харважээ. Цэргvvд нь мөн Шаньюйг харваж алжээ. Ийнхvv Модунь шаньюй Хvннv аймгийн холбоог олигтой удирдаж, дайсны эсрэг тэмцэж чадахгvй байсан эцэг Шаньюйг замаасаа зайлуулж, өөрийн аймгийн холбооны удирдлага, цэргийн хvчийг гартаа авснаар МЭӨ 209 онд Хvннvгийн төрт улсыг байгуулжээ.
Дунху аймгийн толгойлогч, Модунь шаньюйд элч илгээж Тvмэн шаньюйн хэрэглэж байсан, өдөрт мянган ли газар давхиж чаддаг хурдан хvлэг морийг авахыг хvснэ, хоёр талын найрамдлын учир найр тавьж олгох ажаам уу хэмээн хvсчээ. Энэхvv хvсэлтийг Модунь ёсоор болгожээ. Мөн Дунхугийн толгойлогч Модуньд дахин элч илгээж, хатдынхаа аль нэгийг өгнө vv гэжээ. Шаньюйн зөвлөхvvд маш их ундууцан зэвvvрхэж, Дунху нар ичих нvvрэндээ илэг наасан vл бvтэх амьтад юм, шаньюйн хатнаас нэгийг авахаар нэхнэ гэнээ, тэдэнд шууд дайн зарлавал зохино гэж зөвлөжээ.
Модунь шаньюй Хvннv улсын хvчин чадал жигдэрч цэрэг дайны бэлтгэл арай хангагдаагvй хэмээн vзэж, хамгийн дотны хатнаа Дунхуд найр тавин илгээжээ. Дунхугийн толгойлогч гурав дахь удаагаа элч илгээн Хvннv, Дунхугийн хилийн харуулуудын хооронд байдаг Хvннvгийн харъяаны говийн нэлээд урт нарийн зурвас газрыг Дунхуд шилжvvлэн өгөхийг хvсчээ. Модуны зөвлөх сайд, тvшмэд нар тэр газар бол vржил шимгvй хэрэггvй дэмий газар, Дунхуд өгсөн ч, эс өгсөн ч ялгаагvй, найр тавьж болно гэж зөвлөжээ. Vvнд Модунь шаньюй маш их ундууцан хилэгнэж “Газар бол төр улсын vндэс суурь мөн билээ. Тvvнийг бусдад өгч яаж болох” гээд зөвлөхvvдийн дотроос найр тавих санал гаргасан бvх хvнийг цаазаар авчээ. Тэгээд цэргээ удирдан хөдөлж, Дунху нарыг санаандгvй байхад нь довтлон дайрч, бут цохин эзлэн авчээ. Модунь шаньюй Дунхугийн бvх газар нутаг, хvн ардыг нь эрхшээлдээ оруулж, урьд алдсан хурдан хvлэг морь, хайртай хатнаа эргvvлж авчээ. Модунь шаньюй 35 жил Хvннv гvрний төрийг барьж, улс орны газар нутгийг өргөтгөн, төрийг бэхжvvлсэн гавьяатай vйлс бvтээсэн бөгөөд МЭӨ 174 онд нас баржээ.
Атилла хаан
Баруун Европт нvvж очсон Монголчуудын өвөг болох Хvннv гvрний их хаан. Тэр 406 онд Хvннvгийн сурвалжит язгууртан Мунзукийн гэрт мэндэлжээ. Тvvний тухай тvvхчид ”Атилла дайнч боловч, өөрийн ивээлд байгаа хvмvvст өгөөмөр. Нуруу өндөр биш, өргөн цээжтэй, том толгойтой, онигор нvдтэй, бууралтсан тачир сахалтай, нахиу хамартай. Харин бие нь тvvний гарал vvслийг илтгэсэн бараан өнгөтэй” гэх юм уу, “Тэрээр маш эгэл, модон байшинд амьдарч, даавуун хувцас өмсдөг, тvvний хамтран зvтгэгчид болон зочид алтан савнаас зооглож байхад тэр өөрөө модон аяганаас зоог барьж байсан. Тэр vнэт чулуу, алт эдэлж байсангvй.
Тэр өөрийн харъяатуудад маш шударга, эелдэг, ромчуудын өмнө омог бардам байсан” гэж тэмдэглэжээ. Аттила 445 онд хаан ширээнд суужээ.Тvvний дэргэд хvннv нараас гадна герман, ром, грек, славян хvмvvс алба хашиж байжээ. Тэрээр хvмvvсийг vндэс угсаа, шашин шvтлэгээр нь ялгаварлаж байсангvй. Шудрага, vнэнч, зоригтой хvмvvсийг хvндэлдэг байжээ.
Аттила хааны vед баруун Хvннv нар асар хvчирхэгжиж Дон, Днепрээс Дунай мөрөн хvртэл уудам газар нутгийг эзэлж зvvн Ромын улстай хил залгаж байв. Гэвч Аттилын цэрэг Галли нутагт баруун Ромын эзэнт улс, тvvний холбоотны цэрэгт цохигджээ. Улмаар Аттила хаан 453 онд нас барсны дараа улс нь бутран сарнижээ.
2. Сяньби улсын vе МЭ II-III зуун
Тэд ялагдсан дайсан этгээдийн толгойн хуйхыг өвчиж аван “тоног авах ёс” vйлддэг байжээ
Одоо та нар энэ хэсгээс Сяньби гэж ямар улс байсан тухай, Таньшихуа хаан улсаа хэрхэн байгуулсан тухай, тэдний соёл, зан заншлын тухай мэдэж авах болно.
Сяньби нар Хянганы нурууны зvvн талын Сяньби ууланд оршин амьдарч байсан учир ийнхvv нэрлэгдэх болжээ. Сяньби нь нvvдлийн мал аж ахуй эрхэлдэг, Төв Азийн нvvдэлчин аймаг байсан юм.
Тэд зэргэлдээх манж-тvнгvс угсааны овог аймгууд болон тоба нарын адил гэзгээ сvлждэггvй, хvннv нарын адил vсээ сул тавьдаггvй байсан бөгөөд vсээ хусах юм уу, тайрч янзалдаг байсан тухай Хятадын тvvх сурвалжид тэмдэглэн vлдээжээ. Сяньби нарын амьдардаг Шар мөрний хавийн нутагт таван хошуу малаас гадна хулан, тахь, аргаль угалз, зэрлэг vхэр, өмхий хvрэн болон зарим төрлийн мич байсан бөгөад тэдгээр ангийн арьс vс нь Хятадад их vнэлэгддэг байсан ч хол зайтай, замд нь өөр аймаг овгууд байсан учир харилцаж чаддаггvй байжээ. Харин Өмнөд Хvннv нар Хятадад дагаар орж, Умард Хvннv суларсны дараа Сяньби нар анх удаа Хятадад элч илгээж шууд харилцжээ. 93 онд Сяньби нар Хятадын цэрэг, Ухуань, Өмнөд Хvннv нарын хамт Умард Хvннvгийн эсрэг байлдан мөхөөж, хvн ам газар нутгийг нь эзлэн авч Сяньби улсыг байгуулжээ.
Сяньби угсааны нvvдэлчид иргэншилт соёл хэмээх нvvдлийн иргэншлийг vvсгэн хөгжvvлсэн бөгөөд vvнд төр ёс, бичиг vсэг, шашин шvтлэг, зан заншил, ёс суртахуун цөм байлаа. Сяньби нар кэму бичигтэй, бөө мөргөлийг шvтдэг байсан аж. Мөн тэд ялагдсан дайсан этгээдийн хуйхыг өвчиж аван “тоног авах ёс” vйлддэг байжээ. Сяньби болон бусад нөлөө бvхий нvvдэлчин аймгууд шvлэг, дуу хөгжимд дуртай байсан бөгөөд тэдний дуулж байсан дууны vг эртний хятад орчуулгаар бидний vед уламжлан иржээ. Малчдын дуулж байсан нэгэн дуунд
“Инь уулын хормойд
Чилэ голын савд
Нvvдэлчдийн өргөө гэр шиг Тэнгэр
Нэлгэр талыг бvрхэнэ.
Хаврын ногоо шиг, Тэнгэр хөхрөнө.
Хаяа хярхаггvй тал цэлийнэ.
Vлээх салхинаа өвс vелзэнэ.
Vхэр хонио хариулнам” хэмээн өгvvлж байна.
Мөн 285 онд Сяньби улсын гол аймгуудын нэг толгойлогч Муюнхуй эв эвдрэлцэн алсад хөөж явуулсан ахыгаа санагалзан гэмшиж
“Ахан минь явчаад эргэж ирсэнгvй
Салан хагацах амархан
Ахин бие биетэйгээ уулзах хэцvv.
Адуу ноцолдоно, хvн ноцолдохгvй.
Дайсагналцах нь хvмvvст ч бий
Дайсагналцах нь адуунд ч бий.
Та Байлань уул тийш явсан,
Тvмэн газар надаас холдсон.
Лvн уулын өндрийг ээ!
Инь уулын хvйтнийг ээ!
Энд ах минь vзэгдэхгvй нь
Элэг зvрхийг минь шимшрvvлнэ
хэмээсэн энэхvv шvлгийн хэлсэн нь эртний хятад сударт тэмдэглэгдэн vлджээ.
156 онд Таньшихуа хаанд өргөмжлөгдөн улсаа захирсан нь Сяньбигийн оршин тогтнолд хvчтэй нөлөө vзvvлсэн юм. Сяньби нар хэд хэдэн том аймаг, 200 гаруй овгоос бvрдэж байсан.Тэд цөм нэгдэл нягтралгvй байж амжилт олох боломжгvй болохыг аажмаар ойлгож, эрэмгий зоригтой Таньшихуад захирагджээ. Таньшихуа ч тэднийг ихээхэн ухаалаг уян хатан бөгөөд хатуу чанга хууль журмаар нэгтгэн барьж, бvхэл бvтэн зангидмал хvчин болгож чадсан юм.
Улс гvрэн оршин тогтноход vндэсний хvчтэй удирдагч баатар ямар чухал нөлөөтэйг Монголын эртний төрт улсуудын тvvхээс тодорхой болж байна. Хvннvгийн Модунь шаньюй, Сяньбигийн Таньшихуа нар бол vvний тод жишээ билээ.
Сяньби улс Таньшихуан vеэс эхлэн төрийн хууль цаазтай болсон байжээ. Эртний хятадын зарим сурвалжид Таньшихуаг “Хууль цааз хэрэглэн зөв бурууг шийдэж байсан бөгөөд зvрхлэн зөрчих хvн байсангvй” гэж тэмдэглэсэн нь бий. Сяньби улсыг ийнхvv нэгтгэн захирч олон тооны морьт цэрэгтэй болсны ачаар Таньшихуа нэн хvчирхэг болж, ойр тойрны төдийгvй, алс холын улс оронд ч аян дайныг амжилтай хийх нөхцөл бvрджээ. Тэдний цэргийн тухай тvvхэн сурвалжид ”Хvннv нарынхаас тэдний зэвсэг нь илvv хурц, морь нь нэн хурдан” хэмээсэн. Сяньби нар тухайн vед улам хvчирхэгжиж, мэдлэг боловсрол нь дээшилж байсан тухай нэгэн хятад сайд хаандаа өргөсөн бичигт ”Хvннv нарыг зайлан одсоны дараа Сяньбичууд хvчирхэг болоод тэдний хуучин эзэгнэж байсан газар нутгийг нь эзлэн захирсан билээ. Тэд 100 мянган цэрэгтэй, чадал ихтэй, мэдлэг боловсрол нь нэмэгдсээр байна. Дайснууд манайхнаас шижир алт, шилдэг сайн төмөр олж авч байна. Оргож очсон хятадууд тэдэнд зөвлөх болон vйлчлэн тусалж байна. Сяньби нарын овгууд нь олон бөгөөд урьд цагийнхаас сул доройгvй. Хоёр жилийн турш бид яаж ч чадахгvй байна шvv дээ” хэмээн бичсэн байжээ.
181 онд Таньшихуа нас барахад тvvний таван хvvгийн нэг Холянь хаан ширээг залгамжилсан байна. Тэрээр эцгийн бодлогыг vргэлжлvvлж, Хятадад хэд хэдэн удаа довтолсон боловч амжилт олсонгvй, нэгэн тулаанд амиа алджээ. Холянь авьяас чадвар, хvч чадал аль алинаар эцгийн хэмжээнд хvрэхгvй байсан бөгөөд олны дунд “ховдог шунахай, шударга бус” гэсэн муу нэртэй байж, улсаа удирдаж чадаагvй учраас Сяньби нарын тэн хагас нь тvvнд захирагдахаас татгалзан салж явсан байна. Хаан ширээнд vе залгамжлан суух журам жигдэрч тогтсон учраас Холяний хvv Цяньмань суух ёстой байсан ч нас балчир учир vеэл нь төрийн хэргийг хамаарч байсан байна. Цяньмань насанд хvрмэгц хаан ширээний төлөө тэмцэж эхэлсэн бөгөөд Сяньби хэд хэд хуваагдан салжээ.
Сяньби гvрэн нь Хан улсын явуулсан бодлогын vр нөлөөгөөр, мөн тvvнчлэн дотоодын хямрал тэмцэл, хагарал бутралаас болж 235 онд Сяньби, Ухуань, Муюнь, Тоба, Юйвынь, Тvгvхvнь, Дуань зэрэг хэд хэдэн аймаг болон задарч мөхсөн юм.
Сяньбийн хаан Таньшихуа
Таньшихуа Сяньбийн зvvн этгээдийн цэргийн жанжны гэр бvлд 141 онд төржээ. Таньшихуан төрсөн тухай домогт ийнхvv өгvvлдэг. Тvvний эцэг Өмнөд Хvннvгийн цэрэгт алба хааж гурван жил эзгvй байж байгаад дөнгөж ирэх vед нь Таньшихуа төржээ. Нөхөр нь эхнэрээ хардаж, Таньшихуаг өөрийн хvvхэд биш гээд алахаар завджээ. “Нэг өдөр хөдөө замын дагуу явж байтал тэнгэр дуугарч, аянга буух шиг болсон. Дээш хартал аманд нэг ширхэг мөндөр унасан. Тvvнийг залгитал жирэмсэн болов. Бvтэн арван сар тээж байж энэ хөвгvvнийг төрvvлсэн юм. Тэнгэр язгуурт сайн эр болж магад. Алах хэрэггvй, өсгөн торниулъя” гэж эхнэр нь нөхөртөө хэлжээ. Хар ихтэй ноён vгэнд нь итгэсэнгvй. Хаа ч хамаагvй хаяж зайлуулах хэрэгтэй гэхэд эх нь Таньшихуаг төрөл садандаа өгч өсгvvлжээ. Ингээд Таньшихуа 14,15 настайдаа бие бялдар том, бяр чадал ихтэй, оюун билэг төгөлдөр, эрэмгий зоригтой нэгэн болж өсөхөд нь овог аймгаараа гайхан хvлээн авчээ.
Нэг удаа эцгийн эзгvйд эхийнх нь гэрт дээрэмчид халдан ирж vхэр малыг нь булаан явжээ. Vvнийг Таньшихуа сонсмогц тэдний араас нэхэн очиж булаагдсан vхэр малаа эргvvлэн авчирчээ. Тэр цагаас хойш аймаг овгуудын ахлагч нар Таньшихуаг ихэд хvндэтгэдэг болжээ. Ингээд хvлээн зөвшөөрөгдсөн хvчирхэг хаангvй байсан Сяньби улсын аймаг овгуудын ахлагч, зонхилогч нар хуралдаад 156 онд Таньшихуаг нийт Сяньби улсын зонхилогч хаан болгон өргөмжилжээ. 181 онд Таньшихуа 40 настайдаа нас баржээ.
3. Жужан улсын vе МЭ IV- VI зуун
Хэдэн жил өнгөрсний дараа хvv, би тэнгэрт байгаагvй Дивань удганы гэрт байсан гэж хэлжээ
Хvvхдvvд ээ! Жужан нар бол Монгол нутагт голлон төвлөсөн, өөрийн төрт улсаа байгуулан, Азийн тvvхэнд гvн ул мөрөө vлдээсэн нvvдэлчин аймгуудын бvрдэл байсан юм. Жужан улс нь 402 - 555 онд оршин тогтнож байсан бөгөөд Төв Азийн нvvдэлчдийн дээд өвөг болно. Жужаныг тvvх сударт бас Нирун гэж нэрлэсэн байдаг.
Тоба Вэй улсын Ливэй хааны vед тэдний морьт цэргvvд vс нь хөмсгөө хvртэл ургасан нэгэн боолыг барьж авснаа Мугулюй хэмээн нэрлэжээ. Мугулюй боол чөлөөлөгдөн, морин цэрэг болж, 100 гаруй хvнийг нэгтгэн, Шуньтулинь хэмээх аймгийг тvшсэн байна. Мугулюйг нас барсны дараа тvvний хvv эрэлхэг зоригтой дайчнаараа нэрд гарсан Цзюйлюй олон аймгийн эзэн болж улс нь Жоужан буюу Жужан хэмээн нэрлэгдэх болжээ.
394 оны vед Жужаны өрнө хэсгийн тэргvvний хvv Шэлvнь Жужаны ноёдоос авхаалж самбаа, арга ухаанаараа товойн гарсан бөгөөд газар нутгаа өргөтгөх, хvч чадлаа бэхжvvлэх ажлаа амжилттай явуулсаар байлаа. Тэр цагт Жужан нь олон аймгаас бvрдэж байсан байна. Ийнхvv Шэлvнь Жужан улсыг албан ёсоор байгуулж хаанд өргөмжлөгджээ. Шэлvнь тэр vедээ урьд нь нvvдэлчдийн хэрэглэсээр ирсэн аравтын тогтолцоонд улс орноо оруулж, цэрэг захиргааны шинжтэй шинэ хуулиудыг тогтоов. Тvvний тогтоосон хуулиар мянган хvн нэг хороо болж, нэг тэргvvнтэй, зуун хvн нэг туг болж, нэг даргатай байхаар тогтжээ. Мөн дайсанд тvрvvлж довтлон орогсод нь олзны хvн, эд зvйлсийг бусдаас урьтан авч байх, дайн тулааны vед айж ухрагчдын толгойг чулуугаар хага цохих буюу шийдмээр нvдэж алах журамтай болжээ.
Жужан нар нvvдэлчдийн уламжлалт төр ёсыг дагадаг байсан ажээ.
Жужаны хааны эрх мэдэл vлэмж, тvvний нэгдсэн захиргаан дор бvхэл бvтэн төрийн тогтолцоо, тухайлбал, тодорхой зэрэг дэв, эрх vvрэг бvхий захиргаа-цэргийн эрэмбэ дараалсан албан тушаалтнууд ажилладаг байлаа. Хааныг дээд тэнгэрээс заяат төрсөн гэх vзэл Жужанд байсан бөгөөд тэд “Хутагтай”, ”Зөв”, ”Тэнгэрийн” гэх мэт өргөмжилсөн нэр хэрэглэж байв. Мөн тvvнчлэн хаад нь “Ашид амгалан”, ”Машид тvвшин”, ”Машид тайван”, ”Мандан бадрах”, ”Мөнхөд энх” гэх зэрэг тусгай оны цол хэрэглэж байжээ. Тийнхvv нvvдэлчдийн дундаас Жужан нар анх удаа оны цол хэрэглэсэн нь хойшид уламжлагдсан юм. Хаад нь төрийн дотоод, гадаад бодлогын бvх хэргийг vндсэнд нь дангаараа шийддэг онцгой эрхтэй байснаас гадна нэн шаардлагатай vед тvшмэдийн зөвлөгөөнөөр хэлэлцvvлэн шийдвэр гаргадаг байв. Бас хааны зарлигийг сонсож, тахилга тайлга хийдэг журамтай байв.
Нэгэн сонирхолтой зvйл бол Жужаны vеэс эхлэн улсын эзнийг “Хаган” (хаан), тvvний гэргийг “Хагатун” (хатан) хэмээн нэрлэх явдал нvvдэлчдийн дунд хэвшин тогтжээ. Жужаны эзэн нь “хаган” хэргэм зvvдэг болсон нь тэдний эрх нь урьдах vеийн нvvдэлчдийн эздийн хэрэглэж байсан шаньюй, хан хэмээх цол хэргэмээс эрх захиргааны хувьд давуутайг илтгэхийг оролдсон хэрэг гэж судлаачид vздэг байна. Жужаны хаад тийнхvv урьдах нvvдэлчдийн удирдагчдаас эрх хvчээрээ илvvтэй гэхээс гадна Жужан улсын нийгэм нь өмнөх Хvннv, Сяньби нарын нийгмийг бодвол нэлээд хөгжингvй болжээ. Жужанаас эхлэн дараа дараагийн нvvдэлчдийн төр улсын тэргvvн нар нь хаан (хаган) цол хэрэглэдэг болсон байна. Жужанд хаан өргөмжлөх хийгээд төрийн зарим томоохон хэргийг язгууртны их хуралдайгаар шийдвэрлэдэг байсан байна.
Жужаны хаад хаан ширээг vе улиран залгамжилдаг, хаан эцгийн орыг гол төлөв хvv нь залгадаг тогтсон ёстой байв. Жужан улс оршин тогтносон 200 орчим жилийн хугацаанд нийтдээ 23 хаан суусан байна.
Жужан улс хvчирхэгжин мандаж байсан V зууны тэн хагаст газар нутаг нь зvvн өмнөд хязгаартаа Солонгос улс, баруун талдаа Хар Сайр, хойшоо Байгаль далай, өмнө талдаа Их элсэн говьд тулж байжээ.
Хятадын эртний сурвалжид Жужан нарыг хvн нь олон болоод хvчирхэг, мал адгуулан аж төрдөг. Дуртай газраа сонгон нvvдэллэхдээ зөөж авч явдаг эсгий гэрт суудаг. Тэдний нутаг зундаа ч цастай байдаг өндөр уулстай, олон мянган газар vргэлжилсэн нvд алдам тал хээртэй. Цаг уур нь хvйтэн, өвс ногоо тачир, адуу vхэр мал нь хатсан өвс зулгааж иддэг боловч, тарган байдаг гэхчлэн өгvvлсэн байдаг. Жужан нар таван хошуу малыг өсгөн vржvvлж байлаа. Тvvхэнд 449 оны 9 дvгээр сард Тобагийн гурван замын их цэрэг нэг сая гаруй мал дээрэмдэн одсон, 547 онд баруун Вэй улс 200 мянган тэмээ, адуу, vхэр, хонь олзолсон, 555 оны 7 долдугаар сард Умард Ци улс хэдэн буман хонь дээрэмдсэн зэргээр өгvvлсэн байна.
Жужан нар бөө мөргөлтэй байсан ч хожим бурхны шашин дэлгэрчээ. Судар бичигт, Жужан нарын сvсэг бишрэлтэй холбоотой нэгэн домог vлджээ. Жужаны хаан Чоунуд Цухуй нэрт хvv байжээ. Нэг өдөр хvv нь гэнэт алга болж. Эрээд эрээд олсонгvй тул, Дивань хэмээх удганаас асуужээ. Удган хvvг нь тэнгэрт байна.Би дуудан ирvvлж чадна гэхэд хаан зөвшөөрчээ. Дивань удган намагтай газар тусгай гэр бариулж 7 хоног мөргөл vйлдсэн байна. Шөнө нь Цухуй гэртээ ирсэн байжээ. Хаан ихэд баярлан удганд гэгээн дагина цол өгч, хатан болгожээ. Хэдэн жил өнгөрсний дараа хvv, би тэнгэрт байгаагvй Дивань удганы гэрт байсан гэж хэлжээ.
Тэд тусгай мод сийлэн тэмдэглэл хөтөлдөг байсан бөгөөд тэр бичгээ яваандаа орхисон уу, хятад бичигтэй хамт зэрэгцvvлэн хэрэглэж байсан уу гэдэг нь тодорхойгvй vлджээ. Жужань улс эрдэмтэн мэргэд олонтой, тэднийг бусад улс орны мэргэд ч мэддэг харилцдаг байсан ажээ. Тvvхэнд тэмдэглэн vлдээснээр, Жужаны төрийн сайд Силинь нь зурхай зурж, тооцоолон бодож чаддаг, мэргэ төлөг мэддэг, хятад болон бусад харь хэлээр хэрэг хэлэлцдэг хvн байсан гэдэг. Сурвалжид өгvvлснээр, таван ухаан, даосын увдисыг сайн мэддэг Энэтхэг лам Хятадын Лоян хотод хvрэлцэн ирсэн хуучны танил Жужан хvнийг “Тvмэн хуйлаас ном уншсан хvн ч давж vл чадах эрдэмтэй хvн” хэмээн хvндэтгэж, харь (хятад биш) хэлээр өдөржин ярилцаж суудаг байсан гэдэг. Vvнийг харсан бардам хятад тvшмэл өөрийг нь тоож vл ярилцах атлаа умард зvгийн бvдvvлэг хvнтэй ихэд элгэмсэг буйд атаархжээ. Тэгээд хэн нь чавганы модны болсон, болоогvй vрийн тоог зөв тооцоолон гаргаж чадахаа vзэхээр мориороо мөрий тавьжээ. Жужан хvн бvсэн дэх ширэн хавтганаасаа таван өнгийн утас сvвлэн,
сувд хэлхсэн нэгэн дэнсэрхvv зvйлийг гарган ирж, чавганы модыг хэдэн тийш нь хэмжиж vзээд нvдээ анивчин бодолхийлснээ vрийн тоог хэлж мөрийг авсан гэдэг. Тиймээс ч тэр Жужан хvний алдар олны дотор цуурайтан тvгж алдаршсан байна.
Жужанчууд ахуй, соёл, заншлын хувьд Сяньби нартай адилхан байсан бөгөөд зvvн зvгийг эрхэмлэдэг, гэрээ энэ зvгт харуулан барьдаг, vсээ сvлжин гэзэг болгодог байжээ. Тэд бөх барилдаж, морь уралдуулж баяр наадам хийдэг байсан аж. Ийнхvv Жужан нар нь Монголчуудтай гарал угсаа, тvvх, хэл соёлын хамгийн ойрын холбоотой ард тvмэн байжээ.
Дотоодын зөрчил тэмцлийн улмаас мөн тvvнчлэн Хятадын Вэй улсын олон удаагийн тvрэмгийллээс болж хvч нь суларч байсан Жужан улс 555 онд Тvрэгvvдэд цохигдон мөхжээ.
Жужаны тvvх нь Монголын тvvхийн нэгэн хэсэг бөгөөд эндээс та нар Жужан улсын тухай ихийг мэдэж авсан бизээ.
Жужан улсын хаан Шэлvнь
Шэлvнь нь Жужан улсын хаан бөгөөд улсаа оршин тогтнож нөлөөтэй болоход чухал vvрэг гvйцэтгэсэн хvн юм. Шэлvнь анх Их говиос хойш нутаглан, Жужаны дорнод хэсгийг захирах болсон бөгөөд тэндэхийн аймгуудыг өөртөө нэгтгэн хvчээ зузаатгах vйл ажиллагаа явуулж эхэлсэн байна.
Шэлvнь (IY-Y зууны зааг vед амьдарч байсан)тэр vеийн Жужаны ноёдоос авхаалж самбаа, арга ухаанаараа товойн гарсан нэгэн байсан тул газар нутгаа өргөтгөх, хvч чадлаа бэхжvvлэх ажлаа амжилттай явуулсаар байлаа. Тэр цагт Жужан нь олон аймгаас бvрдэж байсан бөгөөд нөлөө бvхий гол аймгууд нь Июй, Жоулvюй, Хетурин, Цифу, Сугуян, Чилурин зэрэг байсан байна.
Тэрээр Жужан улсыг албан ёсоор байгуулж хаанд өргөмжлөгджээ. Шэлvнь тэр vедээ урьд нь нvvдэлчдийн хэрэглэсээр ирсэн аравтын тогтолцоонд улс орноо оруулж, цэрэг захригааны шинжтэй шинэ хуулиудыг тогтоов. Тvvний тогтоосон хуулиар мянган хvн нэг хороо болж, нэг тэргvvнтэй, зуун хvн нэг туг болж, нэг даргатай байхаар тогтжээ. Мөн дайсанд тvрvvлж довтлон орогсод нь олзны хvн ба эд зvйлсийг бусдаас урьтан авч байх, дайн тулааны vед айж ухрагчдын толгойг чулуугаар хага цохих буюу шийдмээр нvдэж алах журамтай болжээ.
4. Тvрэгийн хаант улс МЭ YI-VIII зуун
Өлөгчин чоно тvvнийг олж махаар тэжээн өсгөөд улмаар тэд арван хvvтэй болсон домог буй.
Өнөөгийн Монгол Улсын нутагт дэвсгэрт нэгэн цагт төр улсаа байгуулан оршин тогтнож байсан Тvрэг угсаатнууд тvvх соёлын олон гайхалтай дурсгалыг vлдээсэн билээ. МЭ VI-VIII зуунд Төв Азид хаант улсаа байгуулан оршин тогтнож байсан энэхvv Тvрэгийн хаант улсын тvvх та нарын сонирхлыг татах нь эргэлзээгvй ээ.
Тvрэгvvд Хvннvгийн бvрэлдэхvvний нэг аймаг байжээ. Тэдний өвөг дээдэс Нанхиад, Хvннv, Тугухунь, Сяньби нарын улсын захиргаанд харъяалагдан явсаар 400-аад оны vед хvч мөхөсдөн Турфаны хотгорт ирж нутаглажээ. 460 онд Жужан нарын захиргаанд орж Алтайн өвөр биеэр нутаглах болж энэ vеэс Тvрэг гэж нэрлэгдэх болсон байна. Тэднийг хуучин нэрлэж байсан Ашина хэмээх нэр нь ноёлох овгийн нэр болон vлджээ.
Тvрэг угсаатны гарал vvсэл, нутаглаж байсан газар орны талаар Хятадын тvvх судрын нэгэн домогт, Тvрэгийн өвөг дээдэс Хvннvгийн тусгай нэг аймаг бөгөөд Сихай буюу Баруун тэнгисээс өрнө зvгт нутаглаж байжээ. Хөрш аймаг нь тэднийг довтлон сөнөөснөөр арваад настай ганц хөвгvvн амьд vлдсэн бөгөөд цэргvvд тvvнийг бага болохоор нь өрөвдөн, алалгvй хөл гарыг нь огтчин намагт орхисон ажээ. Нэгэн өлөгчин чоно тvvнийг олж махаар тэжээн өсгөөд улмаар тэд арван хvvтэй болжээ. Тэдний vр удам олон аймаг болон өсч vржсэний дотор Ашина гэгч авьяас чадлаараа шалгаран овог аймгаа захирах болсон бөгөөд овог нь тvvний нэрийг авч Ашина гэж нэрлэх болжээ. Хожим тэдний vр хойч уулын хавцлаас гарч Жужанд захирагдан төмрөөр алба барих болж Алтайн өмнө биед суурьших болсон тухай өгvvлжээ.
Манай оронд Тvрэгийн vетэй холбогдох тайлга тахилгын онгон,хөшөө, булш, хvн чулуу зэрэг дурсгал олноор хадгалагдан vлдсэн байдаг юм. Орхон, Туул, Хэрлэн, Тамир, Хануй, Хvнvй, Онги, Тэрх зэрэг төв нутгийн томоохон гол мөрний гол дагуй хvн чулуут тахилгын онгонууд олон тоотой бий. Тvрэгийн vеийн булш олон тоогоор олддог бөгөөд хамгийн сvvлд Сонгино хайрхан уулын Баруун хайрхан уул, Увс аймгийн Цагаанхайрхан сумын Цагаанхайрхан уулнаас тус тус олджээ. Тvрэгийн vеийн булшны нэгэн онцлог зан vйл нь хvнийг дагалдуулан морь хойлголон тавьдаг ёс юм. Хvн чулуу нь эртний тvрэгvvдийн хувцас хунар, гэзэг vсний хэлбэр, эдлэл хэрэглэл, гоёл чимгийн зvйлсийг тодруулан мэдэж авах гол судлагдахуун болдог юм. Өөрөөр хэлбэл хvн чулуу нь эртний тvрэг хvний байгалийн гэрэл зураг юм. Тиймээс эдгээр гэрэл зураг бидэнд олон төрлийн мэдээлэл өгч чадах юм. Одоогоор Тvрэгийн vед холбогдох хvн чулуу 400 гаруйг бvртгээд байгаа бөгөөд энэ тоо нэмэгдэх хандлагатай.
546 онд Тvрэгийн Буман нэрт тэргvvлэгч Жужаны ноёрхлыг эсэргvvцэн боссон Тэлэ аймгийг гэнэдvvлэн цохиж өөрийн харъяанд оруулан цэрэг зэвсгийн хvчээ зузаатгасан нь Жужаны эсрэг цэрэглэн байлдаж ноёрхлоос гарах боломжийг бvрдvvлжээ. Ингээд Буман хаан Жужаны хаантай ураг барилдахаар элч илгээж тулган шаардсан нь хvчиндээ эрдэж дайн vvсгэхээр өдөөн хатгасан алхам байв. Жужаны хаан энэ явдалд ихэд хилэгнэж шууд татгалзсан хариу өгсөн нь Тvрэгийн хvчин чадлыг бодотой vнэлж чадаагvйн илрэл байв. Vvний хариуд Буман, энэ vед Хятадад тогтож байсан Баруун Вэй улсын хааны гvнжийг авч ургийн холбоо тогтоон гадаад байдлаа бэхжvvлсэн нь Жужан улсыг эвдлэн бутаргах талаар Вэй улсын баримталж ирсэн бодлоготой яв цав нийцэн, дайнд амжилт олох таатай нөхцлийг бvрдvvлсэн байна.
Тvрэг улс Жужаныг мөхөөснөөр Тvрэгийн I хаант улс байгуулагдахад ихээхэн тvлхэц болжээ. Буман болон тvvний дараагийн хаадын байлдан дагууллын vр дvнд Тvрэгийн хаант улс дорно зvг, Солонгосоос Баруун тэнгис хvртэл 10000 ли, элсэн цөлөөс Байгаль нуур хvртэл 5000-6000 ли хvрсэн өргөн уудам нутагтай болжээ. Энэ vеэс язгууртнуудын бие даах гэсэн эрмэлзэл хvчтэй болж, тэмцэл хурцдаж 582-603 оны хооронд Орхоны хөндийд төвлөрсөн Дорнод Тvрэг, Дундад Азид төвлөрсөн Баруун Тvрэгийн хаант улс болон хоёр хуваагджээ. Хятадууд ч Тvрэгийг бvрмөсөн сөнөөх бодлого явуулж байсан ажээ. Тан улсын Тайзун хаан 630 онд Тvрэгийн vлдэгдэл хvчийг цэрэг хөөдөлгөн бут цохиж эрхшээлдээ оруулжээ. Тийнхvv Тvрэгvvд 50 орчим жил хятадын эрхшээлд оржээ.
Тvрэгийн ард тvмэн Тан улсын ноёрхлыг хvлцэн тэсвэрлэхгvй тусгаар тогтнолыг мөрөөдөн аятай цагийг хvлээсээр байсан нь Орхоны хөшөөний бичээст, Хамаг тvрэгийн харц иргэн өгvvлрvvн: Эл улс бөлгөө би. Эл улс маань хаана байна. Хэн дор улсуудыг дагуулнам билээ би. Хаантай улс билээ би. Ямар хаанд сэтгэл хvчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаан дор дайсан болж хуучин нутагтаа хvчийг тэжээсvгэй хэмээн нvvж эчвэй хэмээсэн vгсээр тодорхой тусгагджээ. Тэдний Хятадын эсрэг тэмцэл улам бvр эрчимжиж, удаа дараа бослого гарч байсан байна. Энэ vед тvрэгийн сурвалжит язгууртан Кутулуг, зөвлөх тvшмэл Тоньюкук нар бослого удирджээ. Энэ бослого vр дvнд хvрч, Тvрэгvvд дарлалаас чөлөөлөгджээ. 709 онд Енисейн эхийг зорьж Чик, Аз тvмнийг эзлэн аваад улмаар мэргэн Тоньюкукын удирдлагаар Киргизийг эзэлж авсан байна.
Тухайн vед Тvрэг улс хvчирхэгжин, сэргэн мандсан нь Билгэ хааны vнэнч шударга, зөөлөн сэтгэл, Көлтигин жанжны цэргийн эрдэм, Тоньюкукын эр зориг, туршлага ухаантай холбон vзэхээс өөр аргагvй билээ.
Тvрэгvvд нvvдлийн мал аж ахуй эрхэлдэг байжээ. Энэ тухай Хятадын сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж өвс усны аяыг даган нэг газраас нөгөө газарт нvvдэллэдэг, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн, мах идэж айраг уух ба арьс, ноосон хувцас өмсдөг хэмээн тэмдэглэсэн байна. Тэд арилжаа наймааг овог аймгуудын хооронд төдийгvй, торгоны замаар дамжуулан хятад, Дундад Азийн улсууд, мөн тvvнчлэн Согд, Энэтхэг улсуудтай хийдэг байжээ.
Тэд өөрсдийн ахуй амьдрал, өвөрмөц онцлогт тохирсон руни бичгийг зохион хэрэглэж байсан бөгөөд энэ нь 38 vсэгтэй авианы бичиг байжээ. Одоогоор манай нутгаас 50 гаруй руни бичгийн дурсгал олдоод байна. Эдгээрийн дотор Билгэ хаан, Көлтигин, Тоньюкук, Моюунчур хаан зэрэг нэр цуутай язгууртны дурсгалд зориулсан томоохон гэрэлт хөшөөний бичээс бий. Тvрэгийн руни бичгийн дурсгал нь тусгайлан зассан гэрэлт хөшөөнөөс гадна, байгалийн хад чулуу, барилгын хананы шаваас, зоос мөнгө зэрэг зvйлст бичигдэж vлдсэн байдаг юм. Руни бичгийн дурсгал нь нvvдэлчид өөрсдийн оюун сэтгэлгээ, ур ухаанаар төр улсынхаа тvvхийг тэмдэглэн бичиж vлдээсэн биет баримт болохын хувьд эрдэм шинжилгээний онцгой ач холбогдолтой бөгөөд тvvгээр ч барахгvй эртний нvvдэлчдийн утга зохиолын vнэт өв болох юм.
Тvрэгvvд Алтайгаас анх гарахдаа газар тариалан эрхэлж байсны дээр хожим Орхоны голд төвлөн суухдаа энэхvv уламжлалаа vргэлжлvvлэх оролдлого хийж байжээ. Тухайлбал, Можо хаан Хятадаас 100000 ху vр, 3000 тариалангийн багаж зэвсэг шаардаж байсан мэдээ бий. Тvрэгийн vеийн дурсгалыг малтан судлахад тариалангийн багаж зэвсэг, сав суулга олддог юм. Гэвч нvvдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж, vргэлж нvvж байдгаас, дайн тулаан болон орон нутгийн байгаль, цаг уурын онцлогоос шалтгаалан газар тариалан нь мал аж ахуй шиг нийтийг хамран өргөн тархаж чадаагvй юм. Тэд мөн ан гөрөөг аж ахуйн тvвшинд хийдэг байсан бөгөөд тэр vеийн булшнаас буга, янгир, хандгайн эврээр хийсэн эд эдлэл олддог нь хvнс тэжээлийн зарим хэрэгцээг ан гөрөөгөөр хангаж байсны ул мөр болно.
Эзлэгдсэн аймгуудын бослого хөдөлгөөн, дотоодын зөрчил тэмцлийн улмаас Тvрэг улс 745 онд мөхжээ.
Тvрэгийн хаад, мэргэдvvд
Тvрэгийн хаан Кутулуг Илтириш
Тэрээр 682 онд Кутлуг шад, 683-687 оны хооронд Кутлуг хаан, 687-692 онд Илтириш хаан (улсыг хураагч хаан)буюу Илтириш кутлуг цолтой байжээ. Кутлуг гэдэг нь Өлзийт гэсэн vг юм. Ил гэдэг нь улс, тириш нь хураасан гэсэн утгатай бөгөөд Илтириш кутлуг гэдэг нь Улсыг хураасан Өлзийт хаан хэмээсэн нэр болно. Тэрбээр 682-692 оны хооронд 10 жил Тvрэг улсын хаан ширээнд суужээ. Тэрээр Тvрэгийн II хаант улсыг байгуулж улмаар хvчирхэг улс болон хөгжих, хил хязгаар, газар нутгаа тэлэхэд ихээхэн vvрэг гvйцэтгэсэн төдийгvй тvрэг угсаатныг нэгтгэж чадсанаараа алдартай. Тэрээр Билгэ тигин, Көлтигин гэх хоёр хvvтэй байжээ. Тэд хожим Тvрэгийн хаан, цэргийн нэрт жанжин болсон тvvхтэй. Илтириш хаан 692 онд нас баржээ.
Капган буюу Бөгv хаан
Капган нь 664, 665 оны орчим төрсөн гэх бөгөөд нэрийг нь Бөгv хэмээдэг байжээ. 692-716 оны хооронд Капган хаан нэртэйгээр Тvрэг улсын хаан ширээнд сууж байжээ.
Билгэ хаан
Билгэ хаан Иншан уулын орчим 684 онд төржээ. Хятад сурвалж бичигт тvvний нэрийг Мокилян, Мочилэн, Могилан хэмээн өөр өөрөөр тэмдэглэсэн байдаг ажээ. Билгэ гэдэг нь өргөмж нэр юм. Тэрээр хаан эцэг Илтиришийг нас барахад 8 настай өнчин хоцорсон боловч 14 настайгаасаа буюу 699-716 оны хооронд Тардушийн сайд байж , 716-734 оны хооронд Тvрэгийн хаан ширээнд суужээ. Билгэ хаан 18 жил, 4 сар хаан төр барьсан байна. Тvvнийг 734 онд нас барахад 735 онд тахилын сvм байгуулан, гэрэлт хөшөө босгосон байна.
Тоньюкук
Тvрэгийн Илтириш, Капган, Билгэ хаадын зөвлөх сайд байсан мэргэн Тоньюкук нь цэргийн эрдэм болоод улс орныг засан тохинуулах талаар ихээхэн vvрэг гvйцэтгэсэн суут хvмvvсийн нэг. Тэрээр Билгэ хааны хадам эцэг бөгөөд нас 80 хол гартлаа Тvрэгийн төрийн vйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан бөгөөд 732 онд нас баржээ.
Көлтигин
Көлтигин Иншан уулын орчим 685 онд төржээ. Көлтигин 716-731 оны хооронд Төлисийн сайд байжээ. Хонин жил 731 онд 47 насандаа нас барсан бөгөөд 732 онд тахилын сvм байгуулан гэрэлт хөшөө босгожээ. Цэргийн нэрт жанжин дvv Көлтигин нас барахад ах Билгэ нь “Харах нvд минь харалган мэт болов. Сонсох чих минь дvлий мэт болов” хэмээн бичснээс vзэхэд Тvрэгийн хаант улсын нvд, чих болсон, эрэлхэг зоригтой баатар жанжин байжээ.
5. Уйгурын хаант улсын vе МЭ VIII-IX зуун
Уйгурыг мандан гарч ирэхэд Хятад улс хvлээн зөвшөөрч Пэйло хаанд “Тэнгэрээс заяат төр засах эрх мэдэлтэй хаан” хэмээх цолыг өгчээ
Та нар уйгуржин монгол хэмээх бичгийн нэрээр уйгур гэдэг vгтэй танил болсон билээ. Харин тэгвэл одоо Монгол нутагт, эрт vед төрт улсаа байгуулан оршин тогтнож байсан улс гvрний тvvхийг ярилцах гэж байна.
Уйгур улс нь төв Азид ноёрхож байсан Тvрэгийн хаант улс мөхсөний дараа VIII-IX зууны vед Монгол нутагт оршин тогтнож байжээ. Уйгурын өвөг дээдэс өндөр дугуйтай тэрэг хэрэглэдэг байсан тул өндөр тэрэгтэн ч гэж тvvхэнд тэмдэглэсэн ажээ. Уйгурууд баруун зvvн хоёр хэсэг болон хуваагдаж , зvvн хэсэг нь Байгаль нуурын урдуур Сэлэнгэ Орхоны сав газраар, баруун хэсэг нь Эрчис мөрөн, Балхаш нуур хоёрын хооронд нутаглаж байжээ. Тэд Хvннvгийн холбоонд багтаж байсан байна. Уйгурууд эрт дээр vеэс Хvннv, Сяньби, Тоба, Жужан, Тvрэг нартай айлсан оршиж, тэдэнтэй байлдаж найрамдан, эрхшээлд нь орж, тусгаар улс болохыг тэмцсээр ирсэн байна.
600-630 онд Тvрэгийн анхны хаант улс мөхөх хvртэл хугацаанд Уйгурууд Тvрэгийн эсрэг тэмцсээр иржээ. 744-745 онд Уйгур, Басмыл, Карлук аймгууд хvчээ нэгтгэж Дорнод Тvрэгийн хаант улстай дайтаж ялсан бөгөөд холбоотнуудаа ч мөн эрхшээлдээ оруулсан ажээ.
Ийнхvv Уйгур улс хvчийг олж мандан дээшлэх vед тэдний зонхилогч нь Яклар овгийн ноён Пэйло байсан бөгөөд тэрээр 744 онд биеэ Кvтvлvг Билгэ Кvл хаан хэмээн өргөмжилж хаан ширээнд суужээ. Ингээд 745 онд Тvрэгийн хаант улсыг бvрмөсөн бут цохиж Уйгурын хаант улсыг байгуулсан байна. Уйгурыг мандан гарч ирэхэд Хятад улс хvлээн зөвшөөрч Пэйло хаанд “Тэнгэрээс заяат төр засах эрх мэдэлтэй хаан” хэмээх цолыг өгчээ. Уйгурын хаан орд өргөөгөө Орхон голын хөвөөнөө байгуулжээ. Уйгурын хаант улс нь хожмоо XIII зууныг хvртэл оршин тогтносоор ирсэн Уйгурын олон хаант улсын анхных нь болно. Пэйло газар нутгаа зvvн зvг Шивэй, баруун зvг Алтайн уулс, өмнө зvг Их элсэн говь хvртэл өргөтгөн тэлж, урьд Хvннvгийн эзэлж байсан бvх газар нутгийг эзлэн захирч байлаа.
Уйгурууд Монгол нутагт оршин тогтнож байсан олон аймаг улсын дотор харьцангуй өндөр соёлтой байсан тухай хятадын сурвалжид тэмдэглэсэн байдаг. Тэд анхандаа тvрэг буюу руни бичгийг хэрэглэж байжээ. Тэр vеийн дурсгалын тоонд “Сэлэнгийн бичээс” хэмээн алдаршсан Могойн шинэ усны гэрэлт хөшөө, “Сvvжийн бичээс”, Архангай аймгийн Тариат сумын нутаг дахь “Тэрхийн бичээс” Хөвсгөл аймгийн “Тэсийн бичээс” зэрэг бичиг vсгийн томоохон дурсгалууд орно.
Уйгурууд Тvрэгийн харъяанаас гарч өөрийн төр улсыг байгуулснаас хойш бусад улс оронтой өргөн харилцаж соёлын нөлөөгөө тvгээхийн хамт тэдгээр орны соёлоос тусган авч байжээ. Тухайлбал, Дундад Азийн өндөр соёлт согд нараас бичиг авч өөрийн хэлний аялгуунд зохицуулан хэрэглэсэн нь тvvхэнд уйгур бичиг гэж алдаршжээ. Энэхvv бичиг нь Уйгур улсын vндсэн бичиг болж дэлгэрээд хожмын vед тvvгээр олон зохиол бичиж, орчуулж байсны зарим нь бидний vед хадгалагдан иржээ. Vvний жишээ нь Увс аймгийн Улаангом хотын ойролцоогоос олдсон Долоодойн хөшөө хэмээх дурсгал юм. Уйгур бичгийг тэдний бvрэлдэхvvнд багтаж байсан тvрэг, монгол угсааны зарим аймаг хэрэглэж байсан бөгөөд улмаар Их Монгол улсын албан ёсны бичиг болсон билээ. Манай нутагт уйгур бичгээр бичиж vлдээсэн дурсгал Архангай аймгийн Их тамир сумын Тайхар чулуу, Бичигт булан, мөн аймгийн Хотонт сумын Хар балгасын II бичээс, Говь-Алтай аймгийн Жаргалант сумын Хайрханы бичээс зэрэг дурсгалууд байна. “Алтангэрэл”, “Жадамба (Найман гэгээн)” зэрэг бурхан шашны судар номыг уйгур хэлнээ орчуулж, хууль цаазын олон арван ном бичсэн нь хадгалагдан vлджээ.
Манай улсын нутагт Уйгурын vеийн Хар балгас, Бийбулагийн балгас зэрэг хот хэрмийн vлдэгдэл, тахил тайлгын онгон, булш оршуулга, хvн чулууд зэрэг дурсгал бий.
Уйгурууд хот суурин барих талаар бусад нvvдэлчдээс нэлээд онцлогтой байлаа. Тэд дөрвөлжин шавар хэрэмт бэхлэлт хотуудыг барьж байсан хийгээд хил хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах бэхлэлт хотын бvхэл бvтэн сvлжээ бvрэлдэн тогтсон байжээ.
IX зууны эхний 10 жилийн туршид Уйгурын хаант улсын гол дайсан нь Киргисvvд байсан хэмээн тvvхэнд тэмдэглэсэн байна. 820 онд Ажо нэрт Киргисийн захирагч Уйгурын хаант улсын эсрэг байлдаж нийслэл Ордубалык хотыг эзлэн авчээ.
763 оноос эхлэн VIII зууныг дуустал Уйгурын хаант улс нь Төв Азийн улс төрийн тавцанд хамгийн их нөлөөтэй хvчин болж чадсан байна. Уйгурын хаант улсыг 840 онд Киргисvvд мөхөөжээ.
Уйгурын хаад
Уйгурын хаан Пэйло
Уйгур улс хvчийг олж мандан бадрах vед тэдний удирдагч нь Уйгурын Яклар овгийн ноён Пэйло байжээ. Тэрээр 744 онд Кутулуг Билгэ Кvл хаан гэж өргөмжлөгдөн хаан ширээнд суужээ. Пэйло хаан Уйгур улс хvчирхэгжихийн vндэс суурийг тавьсан бөгөөд Хятадын хаанаас тvvнд “тэнгэрээс заяагч төр засагч мэдэлтэй хаан ” хэмээх цол олгож байжээ. Пэйло хаан 747 онд нас баржээ.
Моюунчур
Пэйло хааныг нас барахад тvvний хvv Моюунчур буюу Баянчур хаан ширээнд суусан бөгөөд тэрбээр зориг шийдэмгий, цэрэг дайны vйл хэрэгт гарамгай жанжин байжээ. Моюунчур эцгийнхээ бодлогыг vргэлжлvvлэн умард зvгт Киргис, дорно зvгт Киданы эсрэг амжилттай дайтжээ. Мөн бусад улс оронтой эдийн засаг, соёлын харилцааг хөгжvvлж, хот суурин байгуулж байсан ажээ. Моюунчурын vед Уйгур улс ихэд хvчирхэгжсэн юм. Моюунчур 759 онд таалал төгсжээ.
Бөгv хаан
759 онд Моюнчур хаан нас барж тvvний орыг Бага хvv Бөгv “Тэнгэрт болгоогдсон улсыг хураасан баатар өлзийт мэргэн” хаан цолтой байсан бөгөөд нангиад сурвалжид уг цолыг “Тэнгэрт төрж улсаа удирдсан, баатар омголон” хаан гэсэн утгатай хэмээн тайлбарласан байдаг ажээ.
6. Киргисийн хаант улсын vе IX-X зуун
Киргис нар бөө мөргөлтэй, 12 жилийн он тоололтой, баяр наадмын vеэр тэмээ, морин уралдаан зохиодог байжээ
Уйгурын хаант улсын ноёрхлыг мөхөөж Монгол нутагт тvр оршин тогтносон овог аймаг бол киргис нар бөгөөд тэд Төв Азийн эртний ард тvмний нэг болно. Тэд анхнаас Минусын хотгор, Енисей мөрөн төдийгvй Саяны уулсаас өмнө зvгт, Хиргис нэртэй нуурын орчмоор нутаглаж байжээ.
Киргис нь Уйгур улсад 758 онд эзлэгдэж, 80 гаруй жил болсны сvvлийн 20-иод жилд тэдний ноёрхлыг эсэргvvцэн ширvvн тэмцсэн нь амжилттай болжээ. Киргис энэ тэмцэлдээ бусад аймаг улстай холбоо тогтоосон нь ялалт байгуулахын vндэс болжээ. Тухайлбал, тэд Араб, Тvвд, Карлукуудтай харилцаа тогтоосон байна.
818 оны vед Киргисийн ноён Ажо өөрийгөө хаанд өргөмжлөв. Тvvний эх нь Тюргешээс гаралтай, эхнэр нь Тvвдийн жанжны охин байсан тул тэрээр эдгээр улс аймгийн аль алинтай нь ураг төрлийн холбоотой байжээ. Уйгурын эсрэг 20 жил дайтсаны эцэст тэдний хvчийг мохоон сулруулж чадсан бөгөөд Ажо өөрийн хvч чадалд эрдэж, Уйгурын хаанд хандан “Чиний хувь тавилан төгсчээ. Би чиний Алтан орд өргөөг чинь эзэлж, өмнө нь морио уяж, тугаа босгоно. Надтай тэмцэх хvчтэй бол хvрээд ир. Эс чадваас vтэр тонил ” хэмээн хэлvvлжээ. Ингээд Ажо Ордубалыкийг дайран эзэлж, 840 онд хаант улсаа тунхаглажээ. Уйгурын хаант улсыг мөхөөсний дараа Киргисийн гол зорилго нь Уйгурын мэдэлд байсан бvх газар нутгийг эзэмших явдал байлаа. IX зууны II хагаст Киргисvvд дорно зvгт Хар мөрний эхнээс, өрнөдөд Тэнгэр уулын зvvн бэл хvртэл газар нутгаа тэлсэн байна.
Киргисvvд мал аж ахуй, газар тариалан эрхэлж, гар урлал хөгжvvлж байв. Тан улсын тvvхэнд киргис хvн эхнэр авахдаа хэдэн зуу буюу хэдэн мянган адуу, хонийг сvй болгон барьдаг тухай тэмдэглэжээ. Киргис нар бөө маргөлтэй, 12 жилийн он тоололтой, баяр наадмын vеэр тэмээ, морин уралдаан зохиодог байжээ. Тэд тvрэг нарын хэрэглэж байсан руни бичгийг төрийн бичиг болгон уламжилж авсан байна.
Киргисvvд Төв Азид төрт улсаа байгуулсан ч удаан оршин тогтнож чадалгvй X зууны эхээр Монгол нутгийг орхин оджээ.
7. Хятан гvрнийн vе X-XII зуун
Хятан нар нас нөхцөгсдийн шарилыг тэргээр тээж, ууланд аваачаад, модон дээр тавьж оршуулдаг. Гурван жил болсны дараа эргэн ирж, ясыг нь тvvж бөөгнvvлээд шатаадаг заншилтай байжээ
Хятан хэмээх нэр анх IV зууны сvvл vеэс эхлэн судар бичигт тэмдэглэгдсэн байна.
IV зууны эцэс YII зууны эхэн болоход Хятан нар 10 аймгаас бvрдэх болсон байна. Газар нутаг нь зvvн талаараа Солонгостой, баруунаараа Кусоми нартай, урдуураа Хятадын Иньчжоу мужтай залгаж байжээ. Хятан аймгууд байлдах vедээ, ахлагч нар нь цуглан хоорондоо зөвлөдөг байжээ. Тэр цагт Хятаны том аймаг нь 3000 цэрэг, хамгийн бага аймаг нь 1000 цэрэг гаргах чадвартай байснаас vзвэл, тэдний хvчин чадал нэлээд өсч байжээ. VI зууны сvvлч болоход Хятан нар аймгийн холбооны зохион байгуулалтад орсон байна. Тэдний дундаас Дахэ аймгийн тэргvvлэгчид товойн гарч, бусад аймгаа бас харъяалдаг болжээ. Ялангуяа дайн дажны vед аймгийн холбооны тэргvvлэгч Дахэ аймгийн толгойлогч санаачлан, бусадтайгаа зөвлөлдөн цэрэг, морь татаж, нийт Хятан аймгийн аюулгvй байдлын төлөө бvх цэргийг удирддаг байжээ.
718 онд Хятаны аймгуудын холбооны тэргvvлэгч Дахэ аймгийн ахлагч Шоу Ку алагдснаар холбооны тэргvvлэгчийн эрх Яо Нян аймагт шилжсэн байна. Урьд нь Хятаны аймаг бvр өөрийн ахлагчтайгаас гадна бvх аймгийн холбооны тэргvvнийг сонгодог байв. Хятан аймгуудын холбооны тэргvvн нь 3 жилийн хугацаатай байсан бөгөөд хэрэв эл хугацаанд тэдний хvн, малд онц зовлон тахал тохиохгvй, тэргvvлэгч ноцтой осол гаргахгvй бол хугацаанаас өмнө сонгууль явуулдаггvй байж. Холбооны тэргvvний ордны өмнө бөмбөр, туг зэргийг байрлуулан тvvнд аймгийн холбооны тэргvvнийх нь хувьд хvндэтгэл vзvvлдэг байжээ.
Тэд эсгий гэрт сууж, өвс усны аясыг даган нvvдэллэж аж төрдөг байв. Хятан нар нас нөхцөгсдийн шарилыг тэргээр тээж, ууланд аваачаад, модон дээр тавьж оршуулдаг. Гурван жил болсны дараа эргэн ирж, ясыг нь тvvж бөөгнvvлээд шатаадаг заншилтай байжээ. Энэ vедээ тэд архи дарс өргөн, өвлийг өнтэй өнгөрvvлж, ан авын олзтой байлгаж хайрлагтун хэмээн мөргөл vйлддэг байсан аж. Энэ нь эцэг өвгөд, тэдний сvнс сvлдийг тахих ёсны нэг хэлбэр юм. Мөн Хятан аймгийнхан хурим хийх vедээ эсгий хувцас өмсдөг байв.
VIII зуунаас Хятаны аж ахуй нь хөгжиж, хvн ам нь өсч олон болжээ. Урьд нь тэд 10 аймагтай байсан бол IX зууны сvvлч vед 38 аймгаас бvрэлдэж байсан аж. IX зууны дунд vед Хятан аймгуудын холбооны тэргvvн болон цэрэг, морь захирагч Илигээс гадна бас Юй-Юай, Тама- Жуй-Сали зэрэг том тvшмэлийн тушаалууд буй болсон байна. Энэ бvхэн нь Хятан аймгуудын нийгмийн амьдралд мэдэгдэхvйц ахиц гарч, төр улс байгуулах нөхцөл бvрдэж байсныг харуулж байна.
Хятаны төрт улс vvссэн нь 901 онд хаанд өргөмжлөгдсөн Елюй овгийн Амбагяны vйл ажиллагаатай холбоотой юм. Амбагян Хятаны хуучин 8 аймгийг vндэс болгож Хятан улсыг байгуулан засаг захиргааны байгууллыг Умард орд, Өмнөд орд болгон хуваасан юм. Умард ордод Хятан тэргvvтэй нvvдэлчин аймгуудыг, Өмнөд ордод Хятад зэрэг суурьшмал хvн амыг тус тус захируулсан байна. Амбагян хаан Хятан улсыг бэхжvvлэх зорилгоор 921 онд хууль цааз тогтоон, тvшмэдийн зэрэг дэвийг буй болгожээ. 922 онд Диле гэгч аймгийг Хятаны хааныг дэвшvvлэн суулгах эрх баригч аймаг болгожээ. Мөн vед улсын цэргийг ерөнхийлөн захирах тушаал бий болгож, 500 мянган хvнтэй их цэргийг байгуулсан байна.
V-IX зууны vеийн Хятан аймгуудын гол аж ахуй нь мал сvрэг, ан гөрөө, газар тариалан, загас агнуур байжээ. Мөн төмрийн хvдэр хайлуулж, цутгуур хийдэг болсон нь аж ахуй, эдийн засагт тvлхэц болжээ.
Хvн ам нь нvvдэлчин болон суурьшмал иргэдээс бvрдэж байсан бөгөөд хот тосгод олныг барьж байгуулсан байжээ. Хятаны vед хамаарах хот, хэрэм, хvн чулуу, хадны бичээс гэх зэрэг дурсгал Монгол нутгаас олдсон бөгөөд эдгээр нь Дорнод аймгийн Цагаан–Овоо сумын нутагт байх Хэрлэн барс хот, Хэнтий аймгийн нутагт байдаг Баруун, Зvvн хэрэм, Өглөгчийн хэрэм зэрэг болно.
920 онд Амбагяны ач хvv Лубугу, эрдэмтэн Тулюйбу хоёр “Их бичиг”-ийг зохиосон байна. Дvрслэх урлаг, дуу хөгжим, газар зvй, анагаах ухааны мэдлэг хөгжиж ном судар бичиж, хэвлэдэг байжээ.
1118-1125 онд Алтан улс Хятадын Сvн улстай хvч хавсран довтолж 200 гаруй жил оршин тогтносон Хятан гvрнийг мөхөөжээ.
Хятаны хаан Амбагян
Хятаны төрт улсын оршин тогтнолд Амбагян хаан чухал vvрэг гvйцэтгэсэн. Хятаны аймгийн тэргvvлэгчдийг гурван жилд нэг удаа сонгох журмыг Амбагян зөрчиж 917 онд Хятаны хаан болж, хаан ширээг vе улиран залгамжлуулах болжээ. Тэрээр улсаа Умард орд, Өмнөд орд болгон хуваасан байна. Умард ордонд хятан тэргvvтэй нvvдэлчид, Өмнөд ордонд хятадын зэрлэг суурьшмал хvмvvсийг захируулсан байна. Амбагян улсаа бэхжvvлэх зорилгоор 921 онд хууль цааз тогтоон, тvшмэдийн зэрэг дэвийг бий болгожээ.
Иншань нурууг алдсаны дараа Хvннv нар тvvний дэргэдvvр өнгөрөхдөө нулимс унагахгvй байж чадахгvй болжээ
Хvннvгийн сонирхолтой тvvх эхэлж байна. Энэ тvvхээс та нар Монголын анхны төрт улсын тухай олж мэдэхээс гадна Хvннvчvvдийн соёл, зан заншлын тухай уншиж судлах болно. Хvн төрөлхтөн төмрөөр багаж зэвсэг хийж хэрэглэх болсноор тэдний аж ахуй, vйлдвэрлэх хvчин нэмэгдэж, эдийн засгийн хуримтлал vvссэн нь ангийн ялгарал vvсэх vндэс болжээ. Улмаар энэ ялгарал нь овог бvлгийн дундах эд хөрөнгийн төлөөх тэмцэл, овог аймгийн хоорондох эрх мэдлийн төлөө дайн болон өргөжсөн юм. Овог аймгийн хоорондын дайн тулаан нь угсаа гарал нэгт аймгуудыг харь угсаатны тvрэмгийлэлд өртөх аюул дагуулж байснаас тэдгээр аймгууд тvр зуурын холбоотон болон оршин тогтнож байлаа.Ийм аймгуудын нэг нь Тvмэн шаньюйн тэргvvлж байсан Хvннvгийн 24 аймгаас бvрдсэн цэрэг аймгийн нэгдэл байсан юм. Хvннv нар жилийн дөрвөн улиралд өвс, усны аяыг даган оторлон нvvж амьдардаг байсан аж. Тэд адуу, vхэр, хонь, ямаа голлон өсгөж тэмээ малладаг байсан тухай тvvхэн сурвалжид тэмдэглэсэн байна.
МЭӨ 209 онд Хvннvгийн аймгийн холбоог Тvмэн шаньюй тэргvvлж байх цагт тvvний хvv Модунь өөрийг нь золиослохоор санаархсан эцгээ зайлуулан холбооны тэргvvн болсон байна. Ингээд Модунь vеэ өнгөрөөж байсан цэргийн ардчиллыг халж, хvннvгийн цэргийн зохион байгуулалтад өөрчлөлт оруулан өөрийгөө Хvннv улсын шаньюй буюу хаанаар өргөмжилж хvчирхэг улсыг байгуулсан юм. Энэ нь Төв Азийн нvvдэлчдийн дундаас vvссэн анхны төрт улс байлаа. Модунь шаньюй улсаа зvvн, баруун, төв хэсэгт хуваан, өөрөө төв хэсгээ, баруун, зvvн гараа вангууд томилон захируулж байжээ. Модунь шаньюй улсын дотоод хэргийг эмхэлсний дараа гол өрсөлдөгч болох Дорнод Ху аймгийн холбоог байлдан эзэлснээр Хvннv улсын газар нутгийг тэлж хvчирхэг гvрэн болгох замд орсон байна. Хvннv гvрэн Хятадын Хан улстай дайсагналцаж улмаар МЭӨ 198 онд Хан улстай гэрээ байгуулж, эн тэнцvv хvчирхэг улс гэдгээ зөвшөөрvvлж, хоёр улсын хилийн зааг Цагаан хэрмийг барьж байгуулахад хvргэжээ. Хан улс Хvннvд 50 орчим жил алба барьж, татвар өгч байжээ.Хvннv гvрэн Модунь шаньюйн vед их хvчирхэгжжээ. Та нар энэхvv газрын зургаас Хvннvгийн хаант улс баруун зvгт одоогийн дорнод Туркстан, дорно зvгт Солонгосын хойг, өмнө зvгт Тvмэн газрын Цагаан хэрэм, умар зvгт Байгаль нуур хvртэлх газрыг эзлэн захирч байсныг харж байна. Ийм өргөн уудам газар нутагтай их гvрний бvрэлдэхvvнд монгол, тvрэг, хамниган зэрэг олон угсаа гарлын овог аймаг багтаж байжээ.
МЭӨ I зууны vед Хvннv нар дотоод зөрчил, аймгуудын эсэргvvцэл тэмцлээс болж өмнөд, умард хоёр хэсэгт хуваагдан салсан бөгөөд өмнөд хэсэг нь Хятадын Хан улсад дагаар орж, умард хэсгийн зарим нь баруун зvгт нvvдэллэн, МЭ V зууны vед Аттилаар тэргvvлсэн улсыг байгуулж байжээ. Өнөөгийн Монгол нутаг нь Хvннv нарын газар нутгийн гол цөм нь байжээ. Манай орны 50 орчим газраас хvннvгийн жирийн иргэдийн болон язгууртны булш 3000 гаруй олдсоны дотор Архангай аймгийн Хануй гол, Хvнvй гол, Худгийн толгой, Төв аймгийн Ноён уул, Хэнтий аймгийн Дуурлиг нарс, Борбулаг, Ховд аймгийн Тахилтын завсар зэрэг язгууртны томоохон бvлэг булш бvхий оршуулгын газрыг нэрлэж болно. Мөн арав гаруй суурин, олон тооны хадны зургууд мэдэгдээд байна. Хvннvгийн хамгийн эртний суурин нь одоогийн Хятадын нутаг болох Иншань уулын хойно байсан Тvмэн шаньюйн анхны орд болох суурин юм. Хvннv нар хvч суларсны дараа Иншань уулаа алдсан бөгөөд “Иншань нурууг алдсаны дараа Хvннv нар тvvний дэргэдvvр өнгөрөхдөө нулимс унагахгvй байж чадахгvй болжээ” гэж Хятадын эртний сударт тэмдэглэгдсэн байна.
Хятадын Хан улсын гvнжийг дагалдаж Хvннvд ирсэн Юэ даамал Хvннvгийн шаньюйд дотны зөвлөгч болжээ. Тэрээр Хvннv нар хятадын торго бөс даавуу, идэж уух зvйлд ихээхэн дуртай болж, татагдаж байх vед ”Хvннv хvний тоог Хятадын ганц мужийнхтай ч зvйрлэхийн аргагvй цөөн байв. Гэхдээ тэд Хятадаас хамаарахгvй өвөрмөц онцлогтой хувцас хунар, хоол ундтай тул хvчирхэг байгаа юм. Эдvгээ шаньюй чи дадсан заншлаа өөрчилж, хятад эд өлгөсийг таалдаг болж байх шиг байна. Хятад улс бараа таваарынхаа аравны нэгийг нааш ирvvлэхэд л Хvннv хvн нэг бvрчлэн Хан улсын эрхшээлд татагдан орно. Хятадаас торго, даавуун эдлэл ирмэгц тvvгээр хийсэн хувцсыг өргөст мод, ургамал дундуур явж урж элээгээд, тийм хувцас арьс vслэгээр хийсэн хувцастай адил бөх биш гэдгийг харуулагтун. Хятад хvнээс хоолны зvйл аваад идэж уулгvй байгаад цагаан идээгээ илvvд vздэгээ харуулж бай” хэмээн зөвлөж байжээ. Хvннv нар өөрсдийн гэсэн соёлыг бvтээсэн байна. Тэд 12 жилийн тоолол, бөө мөргөлтэй, уртын дуу, хэнгэрэг, хэл хуур, бийваа, цуур, лимбэ зэрэг хөгжмийн зэмсэг, шvлэг дуутай байжээ. Морин толгойн хvннv булшнаас хэл хуур олджээ. Уг хэл хуур нь энэ төрлийн олдворын хамгийн эртнийх нь болж байна. Мөн бөх барилдуулж, морь, тэмээ уралдуулан, сур харваж нааддаг байсан нь эрийн гурван наадмын анхны эх vvсвэр болжээ. МЭӨ 121 онд зохиогдож, Хятадын эртний сударт тэмдэглэгдэн vлдсэн энэ шvлэгт Хан улсад алдсан газар нутгаа санагалзсан утга санаа илрэн гарчээ.
Хvннvгийн гунигт дуу
Цагаан уулаа алдаад
Зургаан хошуу мал минь өсөхөө болилоо.
Ягаан уулаа алдаад
Авгай хvvхнvvд минь энгэсэггvй боллоо.
/Цагаан уул гэж өдгөөгийн Тэнгэр уул бөгөөд зургаа дахь хошуу мал гэж сарлагийг хэлжээ. Ягаан ууланд нь энгэсэг хийдэг гvргэм ургадаг байсан аж./
Хан улсын Хvннvгийн эсрэг урт удаан хугацааны туршид явуулсан бодлогын vр нөлөөгөөр болон дотоодын хямрал тэмцэл, хагарал бутралаас болж МЭӨ 93 онд Хvннv улс мөхсөн байна.
Хүннү гүрний хаан Модунь шаньюй
Модунь шаньюй Төв Азийн өндөрлөгт анх удаа нvvдэлчдийн төрт улсыг байгуулжээ. Модунь шаньюйн эрэлхэг дайчин чанар, хатуу чанд цааз, сахилга бат улсаа батжуулан бэхжvvлсэн юм. Модунь цэргvvддээ хандаж би хаашаа юуг харвана, та нар мөн тэр зvгт тvvнийг харвах ёстой, хэрэв тэгээгvй хvн гарвал тvvний толгойг авна хэмээн тушааж, хатуу журам тогтоожээ. Модунь нумаа татаад тавимагц исгэрэн дуугарч оддог дуут сум бvтээсэн байна. Тэрээр нэг өдөр ан хийж явахдаа гэнэт өөрийн хvлэг морины зvг сум тавьжээ. Цэргийн дийлэнх нь тvvний хvлэг морины зvг харвасан боловч, зарим нь тэгсэнгvй. Модунь харваагvй цэргvvдийн толгойг тас цавчжээ. Хэд хоногийн дараа Модунь өөрийн хатныг харважээ. Зарим дагалдагчид нь айж хэлмэгдээд хатны зvг сум тавьсангvй, vлдээд толгойгоо авахуулсан байна. Дараагийн удаа анд явж байгаад Модунь эцэг Шаньюйн хvлэг морийг харван алжээ. Дагалдагчид нь цөм тэрхvv хvлэг моринд сум зоожээ. Өөрийн цэргийг одоо юунд ч хэрэглэсэн болох боллоо гэж vзээд Модунь анд явж байхдаа гэнэт эцгийн зvг харважээ. Цэргvvд нь мөн Шаньюйг харваж алжээ. Ийнхvv Модунь шаньюй Хvннv аймгийн холбоог олигтой удирдаж, дайсны эсрэг тэмцэж чадахгvй байсан эцэг Шаньюйг замаасаа зайлуулж, өөрийн аймгийн холбооны удирдлага, цэргийн хvчийг гартаа авснаар МЭӨ 209 онд Хvннvгийн төрт улсыг байгуулжээ.
Дунху аймгийн толгойлогч, Модунь шаньюйд элч илгээж Тvмэн шаньюйн хэрэглэж байсан, өдөрт мянган ли газар давхиж чаддаг хурдан хvлэг морийг авахыг хvснэ, хоёр талын найрамдлын учир найр тавьж олгох ажаам уу хэмээн хvсчээ. Энэхvv хvсэлтийг Модунь ёсоор болгожээ. Мөн Дунхугийн толгойлогч Модуньд дахин элч илгээж, хатдынхаа аль нэгийг өгнө vv гэжээ. Шаньюйн зөвлөхvvд маш их ундууцан зэвvvрхэж, Дунху нар ичих нvvрэндээ илэг наасан vл бvтэх амьтад юм, шаньюйн хатнаас нэгийг авахаар нэхнэ гэнээ, тэдэнд шууд дайн зарлавал зохино гэж зөвлөжээ. Модунь шаньюй Хvннv улсын хvчин чадал жигдэрч цэрэг дайны бэлтгэл арай хангагдаагvй хэмээн vзэж, хамгийн дотны хатнаа Дунхуд найр тавин илгээжээ. Дунхугийн толгойлогч гурав дахь удаагаа элч илгээн Хvннv, Дунхугийн хилийн харуулуудын хооронд байдаг Хvннvгийн харъяаны говийн нэлээд урт нарийн зурвас газрыг Дунхуд шилжvvлэн өгөхийг хvсчээ. Модуны зөвлөх сайд, тvшмэд нар тэр газар бол vржил шимгvй хэрэггvй дэмий газар, Дунхуд өгсөн ч, эс өгсөн ч ялгаагvй, найр тавьж болно гэж зөвлөжээ. Vvнд Модунь шаньюй маш их ундууцан хилэгнэж “Газар бол төр улсын vндэс суурь мөн билээ. Тvvнийг бусдад өгч яаж болох” гээд зөвлөхvvдийн дотроос найр тавих санал гаргасан бvх хvнийг цаазаар авчээ. Тэгээд цэргээ удирдан хөдөлж, Дунху нарыг санаандгvй байхад нь довтлон дайрч, бут цохин эзлэн авчээ. Модунь шаньюй Дунхугийн бvх газар нутаг, хvн ардыг нь эрхшээлдээ оруулж, урьд алдсан хурдан хvлэг морь, хайртай хатнаа эргvvлж авчээ. Модунь шаньюй 35 жил Хvннv гvрний төрийг барьж, улс орны газар нутгийг өргөтгөн, төрийг бэхжvvлсэн гавьяатай vйлс бvтээсэн бөгөөд МЭӨ 174 онд нас баржээ.
Атилла хаан
Баруун Европт нvvж очсон Монголчуудын өвөг болох Хvннv гvрний их хаан. Тэр 406 онд Хvннvгийн сурвалжит язгууртан Мунзукийн гэрт мэндэлжээ. Тvvний тухай тvvхчид ”Атилла дайнч боловч, өөрийн ивээлд байгаа хvмvvст өгөөмөр. Нуруу өндөр биш, өргөн цээжтэй, том толгойтой, онигор нvдтэй, бууралтсан тачир сахалтай, нахиу хамартай. Харин бие нь тvvний гарал vvслийг илтгэсэн бараан өнгөтэй” гэх юм уу, “Тэрээр маш эгэл, модон байшинд амьдарч, даавуун хувцас өмсдөг, тvvний хамтран зvтгэгчид болон зочид алтан савнаас зооглож байхад тэр өөрөө модон аяганаас зоог барьж байсан. Тэр vнэт чулуу, алт эдэлж байсангvй. Тэр өөрийн харъяатуудад маш шударга, эелдэг, ромчуудын өмнө омог бардам байсан” гэж тэмдэглэжээ. Аттила 445 онд хаан ширээнд суужээ.Тvvний дэргэд хvннv нараас гадна герман, ром, грек, славян хvмvvс алба хашиж байжээ. Тэрээр хvмvvсийг vндэс угсаа, шашин шvтлэгээр нь ялгаварлаж байсангvй. Шудрага, vнэнч, зоригтой хvмvvсийг хvндэлдэг байжээ. Аттила хааны vед баруун Хvннv нар асар хvчирхэгжиж Дон, Днепрээс Дунай мөрөн хvртэл уудам газар нутгийг эзэлж зvvн Ромын улстай хил залгаж байв. Гэвч Аттилын цэрэг Галли нутагт баруун Ромын эзэнт улс, тvvний холбоотны цэрэгт цохигджээ. Улмаар Аттила хаан 453 онд нас барсны дараа улс нь бутран сарнижээ.
2. Сяньби улсын vе МЭ II-III зуун
Тэд ялагдсан дайсан этгээдийн толгойн хуйхыг өвчиж аван “тоног авах ёс” vйлддэг байжээОдоо та нар энэ хэсгээс Сяньби гэж ямар улс байсан тухай, Таньшихуа хаан улсаа хэрхэн байгуулсан тухай, тэдний соёл, зан заншлын тухай мэдэж авах болно.
Сяньби нар Хянганы нурууны зvvн талын Сяньби ууланд оршин амьдарч байсан учир ийнхvv нэрлэгдэх болжээ. Сяньби нь нvvдлийн мал аж ахуй эрхэлдэг, Төв Азийн нvvдэлчин аймаг байсан юм.
Тэд зэргэлдээх манж-тvнгvс угсааны овог аймгууд болон тоба нарын адил гэзгээ сvлждэггvй, хvннv нарын адил vсээ сул тавьдаггvй байсан бөгөөд vсээ хусах юм уу, тайрч янзалдаг байсан тухай Хятадын тvvх сурвалжид тэмдэглэн vлдээжээ. Сяньби нарын амьдардаг Шар мөрний хавийн нутагт таван хошуу малаас гадна хулан, тахь, аргаль угалз, зэрлэг vхэр, өмхий хvрэн болон зарим төрлийн мич байсан бөгөад тэдгээр ангийн арьс vс нь Хятадад их vнэлэгддэг байсан ч хол зайтай, замд нь өөр аймаг овгууд байсан учир харилцаж чаддаггvй байжээ. Харин Өмнөд Хvннv нар Хятадад дагаар орж, Умард Хvннv суларсны дараа Сяньби нар анх удаа Хятадад элч илгээж шууд харилцжээ. 93 онд Сяньби нар Хятадын цэрэг, Ухуань, Өмнөд Хvннv нарын хамт Умард Хvннvгийн эсрэг байлдан мөхөөж, хvн ам газар нутгийг нь эзлэн авч Сяньби улсыг байгуулжээ.
Сяньби угсааны нvvдэлчид иргэншилт соёл хэмээх нvvдлийн иргэншлийг vvсгэн хөгжvvлсэн бөгөөд vvнд төр ёс, бичиг vсэг, шашин шvтлэг, зан заншил, ёс суртахуун цөм байлаа. Сяньби нар кэму бичигтэй, бөө мөргөлийг шvтдэг байсан аж. Мөн тэд ялагдсан дайсан этгээдийн хуйхыг өвчиж аван “тоног авах ёс” vйлддэг байжээ. Сяньби болон бусад нөлөө бvхий нvvдэлчин аймгууд шvлэг, дуу хөгжимд дуртай байсан бөгөөд тэдний дуулж байсан дууны vг эртний хятад орчуулгаар бидний vед уламжлан иржээ. Малчдын дуулж байсан нэгэн дуунд
“Инь уулын хормойд
Чилэ голын савд
Нvvдэлчдийн өргөө гэр шиг Тэнгэр
Нэлгэр талыг бvрхэнэ.
Хаврын ногоо шиг, Тэнгэр хөхрөнө.
Хаяа хярхаггvй тал цэлийнэ.
Vлээх салхинаа өвс vелзэнэ.
Vхэр хонио хариулнам” хэмээн өгvvлж байна.
Мөн 285 онд Сяньби улсын гол аймгуудын нэг толгойлогч Муюнхуй эв эвдрэлцэн алсад хөөж явуулсан ахыгаа санагалзан гэмшиж
“Ахан минь явчаад эргэж ирсэнгvй
Салан хагацах амархан
Ахин бие биетэйгээ уулзах хэцvv.
Адуу ноцолдоно, хvн ноцолдохгvй.
Дайсагналцах нь хvмvvст ч бий
Дайсагналцах нь адуунд ч бий.
Та Байлань уул тийш явсан,
Тvмэн газар надаас холдсон.
Лvн уулын өндрийг ээ!
Инь уулын хvйтнийг ээ!
Энд ах минь vзэгдэхгvй нь
Элэг зvрхийг минь шимшрvvлнэ
хэмээсэн энэхvv шvлгийн хэлсэн нь эртний хятад сударт тэмдэглэгдэн vлджээ.
156 онд Таньшихуа хаанд өргөмжлөгдөн улсаа захирсан нь Сяньбигийн оршин тогтнолд хvчтэй нөлөө vзvvлсэн юм. Сяньби нар хэд хэдэн том аймаг, 200 гаруй овгоос бvрдэж байсан.Тэд цөм нэгдэл нягтралгvй байж амжилт олох боломжгvй болохыг аажмаар ойлгож, эрэмгий зоригтой Таньшихуад захирагджээ. Таньшихуа ч тэднийг ихээхэн ухаалаг уян хатан бөгөөд хатуу чанга хууль журмаар нэгтгэн барьж, бvхэл бvтэн зангидмал хvчин болгож чадсан юм.
Улс гvрэн оршин тогтноход vндэсний хvчтэй удирдагч баатар ямар чухал нөлөөтэйг Монголын эртний төрт улсуудын тvvхээс тодорхой болж байна. Хvннvгийн Модунь шаньюй, Сяньбигийн Таньшихуа нар бол vvний тод жишээ билээ.
Сяньби улс Таньшихуан vеэс эхлэн төрийн хууль цаазтай болсон байжээ. Эртний хятадын зарим сурвалжид Таньшихуаг “Хууль цааз хэрэглэн зөв бурууг шийдэж байсан бөгөөд зvрхлэн зөрчих хvн байсангvй” гэж тэмдэглэсэн нь бий. Сяньби улсыг ийнхvv нэгтгэн захирч олон тооны морьт цэрэгтэй болсны ачаар Таньшихуа нэн хvчирхэг болж, ойр тойрны төдийгvй, алс холын улс оронд ч аян дайныг амжилтай хийх нөхцөл бvрджээ. Тэдний цэргийн тухай тvvхэн сурвалжид ”Хvннv нарынхаас тэдний зэвсэг нь илvv хурц, морь нь нэн хурдан” хэмээсэн. Сяньби нар тухайн vед улам хvчирхэгжиж, мэдлэг боловсрол нь дээшилж байсан тухай нэгэн хятад сайд хаандаа өргөсөн бичигт ”Хvннv нарыг зайлан одсоны дараа Сяньбичууд хvчирхэг болоод тэдний хуучин эзэгнэж байсан газар нутгийг нь эзлэн захирсан билээ. Тэд 100 мянган цэрэгтэй, чадал ихтэй, мэдлэг боловсрол нь нэмэгдсээр байна. Дайснууд манайхнаас шижир алт, шилдэг сайн төмөр олж авч байна. Оргож очсон хятадууд тэдэнд зөвлөх болон vйлчлэн тусалж байна. Сяньби нарын овгууд нь олон бөгөөд урьд цагийнхаас сул доройгvй. Хоёр жилийн турш бид яаж ч чадахгvй байна шvv дээ” хэмээн бичсэн байжээ.
181 онд Таньшихуа нас барахад тvvний таван хvvгийн нэг Холянь хаан ширээг залгамжилсан байна. Тэрээр эцгийн бодлогыг vргэлжлvvлж, Хятадад хэд хэдэн удаа довтолсон боловч амжилт олсонгvй, нэгэн тулаанд амиа алджээ. Холянь авьяас чадвар, хvч чадал аль алинаар эцгийн хэмжээнд хvрэхгvй байсан бөгөөд олны дунд “ховдог шунахай, шударга бус” гэсэн муу нэртэй байж, улсаа удирдаж чадаагvй учраас Сяньби нарын тэн хагас нь тvvнд захирагдахаас татгалзан салж явсан байна. Хаан ширээнд vе залгамжлан суух журам жигдэрч тогтсон учраас Холяний хvv Цяньмань суух ёстой байсан ч нас балчир учир vеэл нь төрийн хэргийг хамаарч байсан байна. Цяньмань насанд хvрмэгц хаан ширээний төлөө тэмцэж эхэлсэн бөгөөд Сяньби хэд хэд хуваагдан салжээ.
Сяньби гvрэн нь Хан улсын явуулсан бодлогын vр нөлөөгөөр, мөн тvvнчлэн дотоодын хямрал тэмцэл, хагарал бутралаас болж 235 онд Сяньби, Ухуань, Муюнь, Тоба, Юйвынь, Тvгvхvнь, Дуань зэрэг хэд хэдэн аймаг болон задарч мөхсөн юм.
Сяньбийн хаан Таньшихуа
Таньшихуа Сяньбийн зvvн этгээдийн цэргийн жанжны гэр бvлд 141 онд төржээ. Таньшихуан төрсөн тухай домогт ийнхvv өгvvлдэг. Тvvний эцэг Өмнөд Хvннvгийн цэрэгт алба хааж гурван жил эзгvй байж байгаад дөнгөж ирэх vед нь Таньшихуа төржээ. Нөхөр нь эхнэрээ хардаж, Таньшихуаг өөрийн хvvхэд биш гээд алахаар завджээ. “Нэг өдөр хөдөө замын дагуу явж байтал тэнгэр дуугарч, аянга буух шиг болсон. Дээш хартал аманд нэг ширхэг мөндөр унасан. Тvvнийг залгитал жирэмсэн болов. Бvтэн арван сар тээж байж энэ хөвгvvнийг төрvvлсэн юм. Тэнгэр язгуурт сайн эр болж магад. Алах хэрэггvй, өсгөн торниулъя” гэж эхнэр нь нөхөртөө хэлжээ. Хар ихтэй ноён vгэнд нь итгэсэнгvй. Хаа ч хамаагvй хаяж зайлуулах хэрэгтэй гэхэд эх нь Таньшихуаг төрөл садандаа өгч өсгvvлжээ. Ингээд Таньшихуа 14,15 настайдаа бие бялдар том, бяр чадал ихтэй, оюун билэг төгөлдөр, эрэмгий зоригтой нэгэн болж өсөхөд нь овог аймгаараа гайхан хvлээн авчээ.
Нэг удаа эцгийн эзгvйд эхийнх нь гэрт дээрэмчид халдан ирж vхэр малыг нь булаан явжээ. Vvнийг Таньшихуа сонсмогц тэдний араас нэхэн очиж булаагдсан vхэр малаа эргvvлэн авчирчээ. Тэр цагаас хойш аймаг овгуудын ахлагч нар Таньшихуаг ихэд хvндэтгэдэг болжээ. Ингээд хvлээн зөвшөөрөгдсөн хvчирхэг хаангvй байсан Сяньби улсын аймаг овгуудын ахлагч, зонхилогч нар хуралдаад 156 онд Таньшихуаг нийт Сяньби улсын зонхилогч хаан болгон өргөмжилжээ. 181 онд Таньшихуа 40 настайдаа нас баржээ.
3. Жужан улсын vе МЭ IV- VI зуун
Хэдэн жил өнгөрсний дараа хvv, би тэнгэрт байгаагvй Дивань удганы гэрт байсан гэж хэлжээ
Хvvхдvvд ээ! Жужан нар бол Монгол нутагт голлон төвлөсөн, өөрийн төрт улсаа байгуулан, Азийн тvvхэнд гvн ул мөрөө vлдээсэн нvvдэлчин аймгуудын бvрдэл байсан юм. Жужан улс нь 402 - 555 онд оршин тогтнож байсан бөгөөд Төв Азийн нvvдэлчдийн дээд өвөг болно. Жужаныг тvvх сударт бас Нирун гэж нэрлэсэн байдаг.Тоба Вэй улсын Ливэй хааны vед тэдний морьт цэргvvд vс нь хөмсгөө хvртэл ургасан нэгэн боолыг барьж авснаа Мугулюй хэмээн нэрлэжээ. Мугулюй боол чөлөөлөгдөн, морин цэрэг болж, 100 гаруй хvнийг нэгтгэн, Шуньтулинь хэмээх аймгийг тvшсэн байна. Мугулюйг нас барсны дараа тvvний хvv эрэлхэг зоригтой дайчнаараа нэрд гарсан Цзюйлюй олон аймгийн эзэн болж улс нь Жоужан буюу Жужан хэмээн нэрлэгдэх болжээ.
394 оны vед Жужаны өрнө хэсгийн тэргvvний хvv Шэлvнь Жужаны ноёдоос авхаалж самбаа, арга ухаанаараа товойн гарсан бөгөөд газар нутгаа өргөтгөх, хvч чадлаа бэхжvvлэх ажлаа амжилттай явуулсаар байлаа. Тэр цагт Жужан нь олон аймгаас бvрдэж байсан байна. Ийнхvv Шэлvнь Жужан улсыг албан ёсоор байгуулж хаанд өргөмжлөгджээ. Шэлvнь тэр vедээ урьд нь нvvдэлчдийн хэрэглэсээр ирсэн аравтын тогтолцоонд улс орноо оруулж, цэрэг захиргааны шинжтэй шинэ хуулиудыг тогтоов. Тvvний тогтоосон хуулиар мянган хvн нэг хороо болж, нэг тэргvvнтэй, зуун хvн нэг туг болж, нэг даргатай байхаар тогтжээ. Мөн дайсанд тvрvvлж довтлон орогсод нь олзны хvн, эд зvйлсийг бусдаас урьтан авч байх, дайн тулааны vед айж ухрагчдын толгойг чулуугаар хага цохих буюу шийдмээр нvдэж алах журамтай болжээ.
Жужан нар нvvдэлчдийн уламжлалт төр ёсыг дагадаг байсан ажээ.Жужаны хааны эрх мэдэл vлэмж, тvvний нэгдсэн захиргаан дор бvхэл бvтэн төрийн тогтолцоо, тухайлбал, тодорхой зэрэг дэв, эрх vvрэг бvхий захиргаа-цэргийн эрэмбэ дараалсан албан тушаалтнууд ажилладаг байлаа. Хааныг дээд тэнгэрээс заяат төрсөн гэх vзэл Жужанд байсан бөгөөд тэд “Хутагтай”, ”Зөв”, ”Тэнгэрийн” гэх мэт өргөмжилсөн нэр хэрэглэж байв. Мөн тvvнчлэн хаад нь “Ашид амгалан”, ”Машид тvвшин”, ”Машид тайван”, ”Мандан бадрах”, ”Мөнхөд энх” гэх зэрэг тусгай оны цол хэрэглэж байжээ. Тийнхvv нvvдэлчдийн дундаас Жужан нар анх удаа оны цол хэрэглэсэн нь хойшид уламжлагдсан юм. Хаад нь төрийн дотоод, гадаад бодлогын бvх хэргийг vндсэнд нь дангаараа шийддэг онцгой эрхтэй байснаас гадна нэн шаардлагатай vед тvшмэдийн зөвлөгөөнөөр хэлэлцvvлэн шийдвэр гаргадаг байв. Бас хааны зарлигийг сонсож, тахилга тайлга хийдэг журамтай байв.
Нэгэн сонирхолтой зvйл бол Жужаны vеэс эхлэн улсын эзнийг “Хаган” (хаан), тvvний гэргийг “Хагатун” (хатан) хэмээн нэрлэх явдал нvvдэлчдийн дунд хэвшин тогтжээ. Жужаны эзэн нь “хаган” хэргэм зvvдэг болсон нь тэдний эрх нь урьдах vеийн нvvдэлчдийн эздийн хэрэглэж байсан шаньюй, хан хэмээх цол хэргэмээс эрх захиргааны хувьд давуутайг илтгэхийг оролдсон хэрэг гэж судлаачид vздэг байна. Жужаны хаад тийнхvv урьдах нvvдэлчдийн удирдагчдаас эрх хvчээрээ илvvтэй гэхээс гадна Жужан улсын нийгэм нь өмнөх Хvннv, Сяньби нарын нийгмийг бодвол нэлээд хөгжингvй болжээ. Жужанаас эхлэн дараа дараагийн нvvдэлчдийн төр улсын тэргvvн нар нь хаан (хаган) цол хэрэглэдэг болсон байна. Жужанд хаан өргөмжлөх хийгээд төрийн зарим томоохон хэргийг язгууртны их хуралдайгаар шийдвэрлэдэг байсан байна.
Жужаны хаад хаан ширээг vе улиран залгамжилдаг, хаан эцгийн орыг гол төлөв хvv нь залгадаг тогтсон ёстой байв. Жужан улс оршин тогтносон 200 орчим жилийн хугацаанд нийтдээ 23 хаан суусан байна.
Жужан улс хvчирхэгжин мандаж байсан V зууны тэн хагаст газар нутаг нь зvvн өмнөд хязгаартаа Солонгос улс, баруун талдаа Хар Сайр, хойшоо Байгаль далай, өмнө талдаа Их элсэн говьд тулж байжээ.
Хятадын эртний сурвалжид Жужан нарыг хvн нь олон болоод хvчирхэг, мал адгуулан аж төрдөг. Дуртай газраа сонгон нvvдэллэхдээ зөөж авч явдаг эсгий гэрт суудаг. Тэдний нутаг зундаа ч цастай байдаг өндөр уулстай, олон мянган газар vргэлжилсэн нvд алдам тал хээртэй. Цаг уур нь хvйтэн, өвс ногоо тачир, адуу vхэр мал нь хатсан өвс зулгааж иддэг боловч, тарган байдаг гэхчлэн өгvvлсэн байдаг. Жужан нар таван хошуу малыг өсгөн vржvvлж байлаа. Тvvхэнд 449 оны 9 дvгээр сард Тобагийн гурван замын их цэрэг нэг сая гаруй мал дээрэмдэн одсон, 547 онд баруун Вэй улс 200 мянган тэмээ, адуу, vхэр, хонь олзолсон, 555 оны 7 долдугаар сард Умард Ци улс хэдэн буман хонь дээрэмдсэн зэргээр өгvvлсэн байна.
Жужан нар бөө мөргөлтэй байсан ч хожим бурхны шашин дэлгэрчээ. Судар бичигт, Жужан нарын сvсэг бишрэлтэй холбоотой нэгэн домог vлджээ. Жужаны хаан Чоунуд Цухуй нэрт хvv байжээ. Нэг өдөр хvv нь гэнэт алга болж. Эрээд эрээд олсонгvй тул, Дивань хэмээх удганаас асуужээ. Удган хvvг нь тэнгэрт байна.Би дуудан ирvvлж чадна гэхэд хаан зөвшөөрчээ. Дивань удган намагтай газар тусгай гэр бариулж 7 хоног мөргөл vйлдсэн байна. Шөнө нь Цухуй гэртээ ирсэн байжээ. Хаан ихэд баярлан удганд гэгээн дагина цол өгч, хатан болгожээ. Хэдэн жил өнгөрсний дараа хvv, би тэнгэрт байгаагvй Дивань удганы гэрт байсан гэж хэлжээ.
Тэд тусгай мод сийлэн тэмдэглэл хөтөлдөг байсан бөгөөд тэр бичгээ яваандаа орхисон уу, хятад бичигтэй хамт зэрэгцvvлэн хэрэглэж байсан уу гэдэг нь тодорхойгvй vлджээ. Жужань улс эрдэмтэн мэргэд олонтой, тэднийг бусад улс орны мэргэд ч мэддэг харилцдаг байсан ажээ. Тvvхэнд тэмдэглэн vлдээснээр, Жужаны төрийн сайд Силинь нь зурхай зурж, тооцоолон бодож чаддаг, мэргэ төлөг мэддэг, хятад болон бусад харь хэлээр хэрэг хэлэлцдэг хvн байсан гэдэг. Сурвалжид өгvvлснээр, таван ухаан, даосын увдисыг сайн мэддэг Энэтхэг лам Хятадын Лоян хотод хvрэлцэн ирсэн хуучны танил Жужан хvнийг “Тvмэн хуйлаас ном уншсан хvн ч давж vл чадах эрдэмтэй хvн” хэмээн хvндэтгэж, харь (хятад биш) хэлээр өдөржин ярилцаж суудаг байсан гэдэг. Vvнийг харсан бардам хятад тvшмэл өөрийг нь тоож vл ярилцах атлаа умард зvгийн бvдvvлэг хvнтэй ихэд элгэмсэг буйд атаархжээ. Тэгээд хэн нь чавганы модны болсон, болоогvй vрийн тоог зөв тооцоолон гаргаж чадахаа vзэхээр мориороо мөрий тавьжээ. Жужан хvн бvсэн дэх ширэн хавтганаасаа таван өнгийн утас сvвлэн,
сувд хэлхсэн нэгэн дэнсэрхvv зvйлийг гарган ирж, чавганы модыг хэдэн тийш нь хэмжиж vзээд нvдээ анивчин бодолхийлснээ vрийн тоог хэлж мөрийг авсан гэдэг. Тиймээс ч тэр Жужан хvний алдар олны дотор цуурайтан тvгж алдаршсан байна.
Жужанчууд ахуй, соёл, заншлын хувьд Сяньби нартай адилхан байсан бөгөөд зvvн зvгийг эрхэмлэдэг, гэрээ энэ зvгт харуулан барьдаг, vсээ сvлжин гэзэг болгодог байжээ. Тэд бөх барилдаж, морь уралдуулж баяр наадам хийдэг байсан аж. Ийнхvv Жужан нар нь Монголчуудтай гарал угсаа, тvvх, хэл соёлын хамгийн ойрын холбоотой ард тvмэн байжээ.
Дотоодын зөрчил тэмцлийн улмаас мөн тvvнчлэн Хятадын Вэй улсын олон удаагийн тvрэмгийллээс болж хvч нь суларч байсан Жужан улс 555 онд Тvрэгvvдэд цохигдон мөхжээ.
Жужаны тvvх нь Монголын тvvхийн нэгэн хэсэг бөгөөд эндээс та нар Жужан улсын тухай ихийг мэдэж авсан бизээ.
Жужан улсын хаан Шэлvнь
Шэлvнь нь Жужан улсын хаан бөгөөд улсаа оршин тогтнож нөлөөтэй болоход чухал vvрэг гvйцэтгэсэн хvн юм. Шэлvнь анх Их говиос хойш нутаглан, Жужаны дорнод хэсгийг захирах болсон бөгөөд тэндэхийн аймгуудыг өөртөө нэгтгэн хvчээ зузаатгах vйл ажиллагаа явуулж эхэлсэн байна. Шэлvнь (IY-Y зууны зааг vед амьдарч байсан)тэр vеийн Жужаны ноёдоос авхаалж самбаа, арга ухаанаараа товойн гарсан нэгэн байсан тул газар нутгаа өргөтгөх, хvч чадлаа бэхжvvлэх ажлаа амжилттай явуулсаар байлаа. Тэр цагт Жужан нь олон аймгаас бvрдэж байсан бөгөөд нөлөө бvхий гол аймгууд нь Июй, Жоулvюй, Хетурин, Цифу, Сугуян, Чилурин зэрэг байсан байна.
Тэрээр Жужан улсыг албан ёсоор байгуулж хаанд өргөмжлөгджээ. Шэлvнь тэр vедээ урьд нь нvvдэлчдийн хэрэглэсээр ирсэн аравтын тогтолцоонд улс орноо оруулж, цэрэг захригааны шинжтэй шинэ хуулиудыг тогтоов. Тvvний тогтоосон хуулиар мянган хvн нэг хороо болж, нэг тэргvvнтэй, зуун хvн нэг туг болж, нэг даргатай байхаар тогтжээ. Мөн дайсанд тvрvvлж довтлон орогсод нь олзны хvн ба эд зvйлсийг бусдаас урьтан авч байх, дайн тулааны vед айж ухрагчдын толгойг чулуугаар хага цохих буюу шийдмээр нvдэж алах журамтай болжээ.
4. Тvрэгийн хаант улс МЭ YI-VIII зуун
Өлөгчин чоно тvvнийг олж махаар тэжээн өсгөөд улмаар тэд арван хvvтэй болсон домог буй.
Өнөөгийн Монгол Улсын нутагт дэвсгэрт нэгэн цагт төр улсаа байгуулан оршин тогтнож байсан Тvрэг угсаатнууд тvvх соёлын олон гайхалтай дурсгалыг vлдээсэн билээ. МЭ VI-VIII зуунд Төв Азид хаант улсаа байгуулан оршин тогтнож байсан энэхvv Тvрэгийн хаант улсын тvvх та нарын сонирхлыг татах нь эргэлзээгvй ээ. Тvрэгvvд Хvннvгийн бvрэлдэхvvний нэг аймаг байжээ. Тэдний өвөг дээдэс Нанхиад, Хvннv, Тугухунь, Сяньби нарын улсын захиргаанд харъяалагдан явсаар 400-аад оны vед хvч мөхөсдөн Турфаны хотгорт ирж нутаглажээ. 460 онд Жужан нарын захиргаанд орж Алтайн өвөр биеэр нутаглах болж энэ vеэс Тvрэг гэж нэрлэгдэх болсон байна. Тэднийг хуучин нэрлэж байсан Ашина хэмээх нэр нь ноёлох овгийн нэр болон vлджээ.
Тvрэг угсаатны гарал vvсэл, нутаглаж байсан газар орны талаар Хятадын тvvх судрын нэгэн домогт, Тvрэгийн өвөг дээдэс Хvннvгийн тусгай нэг аймаг бөгөөд Сихай буюу Баруун тэнгисээс өрнө зvгт нутаглаж байжээ. Хөрш аймаг нь тэднийг довтлон сөнөөснөөр арваад настай ганц хөвгvvн амьд vлдсэн бөгөөд цэргvvд тvvнийг бага болохоор нь өрөвдөн, алалгvй хөл гарыг нь огтчин намагт орхисон ажээ. Нэгэн өлөгчин чоно тvvнийг олж махаар тэжээн өсгөөд улмаар тэд арван хvvтэй болжээ. Тэдний vр удам олон аймаг болон өсч vржсэний дотор Ашина гэгч авьяас чадлаараа шалгаран овог аймгаа захирах болсон бөгөөд овог нь тvvний нэрийг авч Ашина гэж нэрлэх болжээ. Хожим тэдний vр хойч уулын хавцлаас гарч Жужанд захирагдан төмрөөр алба барих болж Алтайн өмнө биед суурьших болсон тухай өгvvлжээ.
Манай оронд Тvрэгийн vетэй холбогдох тайлга тахилгын онгон,хөшөө, булш, хvн чулуу зэрэг дурсгал олноор хадгалагдан vлдсэн байдаг юм. Орхон, Туул, Хэрлэн, Тамир, Хануй, Хvнvй, Онги, Тэрх зэрэг төв нутгийн томоохон гол мөрний гол дагуй хvн чулуут тахилгын онгонууд олон тоотой бий. Тvрэгийн vеийн булш олон тоогоор олддог бөгөөд хамгийн сvvлд Сонгино хайрхан уулын Баруун хайрхан уул, Увс аймгийн Цагаанхайрхан сумын Цагаанхайрхан уулнаас тус тус олджээ. Тvрэгийн vеийн булшны нэгэн онцлог зан vйл нь хvнийг дагалдуулан морь хойлголон тавьдаг ёс юм. Хvн чулуу нь эртний тvрэгvvдийн хувцас хунар, гэзэг vсний хэлбэр, эдлэл хэрэглэл, гоёл чимгийн зvйлсийг тодруулан мэдэж авах гол судлагдахуун болдог юм. Өөрөөр хэлбэл хvн чулуу нь эртний тvрэг хvний байгалийн гэрэл зураг юм. Тиймээс эдгээр гэрэл зураг бидэнд олон төрлийн мэдээлэл өгч чадах юм. Одоогоор Тvрэгийн vед холбогдох хvн чулуу 400 гаруйг бvртгээд байгаа бөгөөд энэ тоо нэмэгдэх хандлагатай.
546 онд Тvрэгийн Буман нэрт тэргvvлэгч Жужаны ноёрхлыг эсэргvvцэн боссон Тэлэ аймгийг гэнэдvvлэн цохиж өөрийн харъяанд оруулан цэрэг зэвсгийн хvчээ зузаатгасан нь Жужаны эсрэг цэрэглэн байлдаж ноёрхлоос гарах боломжийг бvрдvvлжээ. Ингээд Буман хаан Жужаны хаантай ураг барилдахаар элч илгээж тулган шаардсан нь хvчиндээ эрдэж дайн vvсгэхээр өдөөн хатгасан алхам байв. Жужаны хаан энэ явдалд ихэд хилэгнэж шууд татгалзсан хариу өгсөн нь Тvрэгийн хvчин чадлыг бодотой vнэлж чадаагvйн илрэл байв. Vvний хариуд Буман, энэ vед Хятадад тогтож байсан Баруун Вэй улсын хааны гvнжийг авч ургийн холбоо тогтоон гадаад байдлаа бэхжvvлсэн нь Жужан улсыг эвдлэн бутаргах талаар Вэй улсын баримталж ирсэн бодлоготой яв цав нийцэн, дайнд амжилт олох таатай нөхцлийг бvрдvvлсэн байна. Тvрэг улс Жужаныг мөхөөснөөр Тvрэгийн I хаант улс байгуулагдахад ихээхэн тvлхэц болжээ. Буман болон тvvний дараагийн хаадын байлдан дагууллын vр дvнд Тvрэгийн хаант улс дорно зvг, Солонгосоос Баруун тэнгис хvртэл 10000 ли, элсэн цөлөөс Байгаль нуур хvртэл 5000-6000 ли хvрсэн өргөн уудам нутагтай болжээ. Энэ vеэс язгууртнуудын бие даах гэсэн эрмэлзэл хvчтэй болж, тэмцэл хурцдаж 582-603 оны хооронд Орхоны хөндийд төвлөрсөн Дорнод Тvрэг, Дундад Азид төвлөрсөн Баруун Тvрэгийн хаант улс болон хоёр хуваагджээ. Хятадууд ч Тvрэгийг бvрмөсөн сөнөөх бодлого явуулж байсан ажээ. Тан улсын Тайзун хаан 630 онд Тvрэгийн vлдэгдэл хvчийг цэрэг хөөдөлгөн бут цохиж эрхшээлдээ оруулжээ. Тийнхvv Тvрэгvvд 50 орчим жил хятадын эрхшээлд оржээ.
Тvрэгийн ард тvмэн Тан улсын ноёрхлыг хvлцэн тэсвэрлэхгvй тусгаар тогтнолыг мөрөөдөн аятай цагийг хvлээсээр байсан нь Орхоны хөшөөний бичээст, Хамаг тvрэгийн харц иргэн өгvvлрvvн: Эл улс бөлгөө би. Эл улс маань хаана байна. Хэн дор улсуудыг дагуулнам билээ би. Хаантай улс билээ би. Ямар хаанд сэтгэл хvчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаан дор дайсан болж хуучин нутагтаа хvчийг тэжээсvгэй хэмээн нvvж эчвэй хэмээсэн vгсээр тодорхой тусгагджээ. Тэдний Хятадын эсрэг тэмцэл улам бvр эрчимжиж, удаа дараа бослого гарч байсан байна. Энэ vед тvрэгийн сурвалжит язгууртан Кутулуг, зөвлөх тvшмэл Тоньюкук нар бослого удирджээ. Энэ бослого vр дvнд хvрч, Тvрэгvvд дарлалаас чөлөөлөгджээ. 709 онд Енисейн эхийг зорьж Чик, Аз тvмнийг эзлэн аваад улмаар мэргэн Тоньюкукын удирдлагаар Киргизийг эзэлж авсан байна.
Тухайн vед Тvрэг улс хvчирхэгжин, сэргэн мандсан нь Билгэ хааны vнэнч шударга, зөөлөн сэтгэл, Көлтигин жанжны цэргийн эрдэм, Тоньюкукын эр зориг, туршлага ухаантай холбон vзэхээс өөр аргагvй билээ.
Тvрэгvvд нvvдлийн мал аж ахуй эрхэлдэг байжээ. Энэ тухай Хятадын сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж өвс усны аяыг даган нэг газраас нөгөө газарт нvvдэллэдэг, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн, мах идэж айраг уух ба арьс, ноосон хувцас өмсдөг хэмээн тэмдэглэсэн байна. Тэд арилжаа наймааг овог аймгуудын хооронд төдийгvй, торгоны замаар дамжуулан хятад, Дундад Азийн улсууд, мөн тvvнчлэн Согд, Энэтхэг улсуудтай хийдэг байжээ.
Тэд өөрсдийн ахуй амьдрал, өвөрмөц онцлогт тохирсон руни бичгийг зохион хэрэглэж байсан бөгөөд энэ нь 38 vсэгтэй авианы бичиг байжээ. Одоогоор манай нутгаас 50 гаруй руни бичгийн дурсгал олдоод байна. Эдгээрийн дотор Билгэ хаан, Көлтигин, Тоньюкук, Моюунчур хаан зэрэг нэр цуутай язгууртны дурсгалд зориулсан томоохон гэрэлт хөшөөний бичээс бий. Тvрэгийн руни бичгийн дурсгал нь тусгайлан зассан гэрэлт хөшөөнөөс гадна, байгалийн хад чулуу, барилгын хананы шаваас, зоос мөнгө зэрэг зvйлст бичигдэж vлдсэн байдаг юм. Руни бичгийн дурсгал нь нvvдэлчид өөрсдийн оюун сэтгэлгээ, ур ухаанаар төр улсынхаа тvvхийг тэмдэглэн бичиж vлдээсэн биет баримт болохын хувьд эрдэм шинжилгээний онцгой ач холбогдолтой бөгөөд тvvгээр ч барахгvй эртний нvvдэлчдийн утга зохиолын vнэт өв болох юм. Тvрэгvvд Алтайгаас анх гарахдаа газар тариалан эрхэлж байсны дээр хожим Орхоны голд төвлөн суухдаа энэхvv уламжлалаа vргэлжлvvлэх оролдлого хийж байжээ. Тухайлбал, Можо хаан Хятадаас 100000 ху vр, 3000 тариалангийн багаж зэвсэг шаардаж байсан мэдээ бий. Тvрэгийн vеийн дурсгалыг малтан судлахад тариалангийн багаж зэвсэг, сав суулга олддог юм. Гэвч нvvдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж, vргэлж нvvж байдгаас, дайн тулаан болон орон нутгийн байгаль, цаг уурын онцлогоос шалтгаалан газар тариалан нь мал аж ахуй шиг нийтийг хамран өргөн тархаж чадаагvй юм. Тэд мөн ан гөрөөг аж ахуйн тvвшинд хийдэг байсан бөгөөд тэр vеийн булшнаас буга, янгир, хандгайн эврээр хийсэн эд эдлэл олддог нь хvнс тэжээлийн зарим хэрэгцээг ан гөрөөгөөр хангаж байсны ул мөр болно.
Эзлэгдсэн аймгуудын бослого хөдөлгөөн, дотоодын зөрчил тэмцлийн улмаас Тvрэг улс 745 онд мөхжээ.
Тvрэгийн хаад, мэргэдvvд
Тvрэгийн хаан Кутулуг Илтириш
Тэрээр 682 онд Кутлуг шад, 683-687 оны хооронд Кутлуг хаан, 687-692 онд Илтириш хаан (улсыг хураагч хаан)буюу Илтириш кутлуг цолтой байжээ. Кутлуг гэдэг нь Өлзийт гэсэн vг юм. Ил гэдэг нь улс, тириш нь хураасан гэсэн утгатай бөгөөд Илтириш кутлуг гэдэг нь Улсыг хураасан Өлзийт хаан хэмээсэн нэр болно. Тэрбээр 682-692 оны хооронд 10 жил Тvрэг улсын хаан ширээнд суужээ. Тэрээр Тvрэгийн II хаант улсыг байгуулж улмаар хvчирхэг улс болон хөгжих, хил хязгаар, газар нутгаа тэлэхэд ихээхэн vvрэг гvйцэтгэсэн төдийгvй тvрэг угсаатныг нэгтгэж чадсанаараа алдартай. Тэрээр Билгэ тигин, Көлтигин гэх хоёр хvvтэй байжээ. Тэд хожим Тvрэгийн хаан, цэргийн нэрт жанжин болсон тvvхтэй. Илтириш хаан 692 онд нас баржээ.
Капган буюу Бөгv хаан
Капган нь 664, 665 оны орчим төрсөн гэх бөгөөд нэрийг нь Бөгv хэмээдэг байжээ. 692-716 оны хооронд Капган хаан нэртэйгээр Тvрэг улсын хаан ширээнд сууж байжээ.
Билгэ хаанБилгэ хаан Иншан уулын орчим 684 онд төржээ. Хятад сурвалж бичигт тvvний нэрийг Мокилян, Мочилэн, Могилан хэмээн өөр өөрөөр тэмдэглэсэн байдаг ажээ. Билгэ гэдэг нь өргөмж нэр юм. Тэрээр хаан эцэг Илтиришийг нас барахад 8 настай өнчин хоцорсон боловч 14 настайгаасаа буюу 699-716 оны хооронд Тардушийн сайд байж , 716-734 оны хооронд Тvрэгийн хаан ширээнд суужээ. Билгэ хаан 18 жил, 4 сар хаан төр барьсан байна. Тvvнийг 734 онд нас барахад 735 онд тахилын сvм байгуулан, гэрэлт хөшөө босгосон байна.
Тоньюкук
Тvрэгийн Илтириш, Капган, Билгэ хаадын зөвлөх сайд байсан мэргэн Тоньюкук нь цэргийн эрдэм болоод улс орныг засан тохинуулах талаар ихээхэн vvрэг гvйцэтгэсэн суут хvмvvсийн нэг. Тэрээр Билгэ хааны хадам эцэг бөгөөд нас 80 хол гартлаа Тvрэгийн төрийн vйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан бөгөөд 732 онд нас баржээ.
Көлтигин
Көлтигин Иншан уулын орчим 685 онд төржээ. Көлтигин 716-731 оны хооронд Төлисийн сайд байжээ. Хонин жил 731 онд 47 насандаа нас барсан бөгөөд 732 онд тахилын сvм байгуулан гэрэлт хөшөө босгожээ. Цэргийн нэрт жанжин дvv Көлтигин нас барахад ах Билгэ нь “Харах нvд минь харалган мэт болов. Сонсох чих минь дvлий мэт болов” хэмээн бичснээс vзэхэд Тvрэгийн хаант улсын нvд, чих болсон, эрэлхэг зоригтой баатар жанжин байжээ.5. Уйгурын хаант улсын vе МЭ VIII-IX зуун
Уйгурыг мандан гарч ирэхэд Хятад улс хvлээн зөвшөөрч Пэйло хаанд “Тэнгэрээс заяат төр засах эрх мэдэлтэй хаан” хэмээх цолыг өгчээ
Та нар уйгуржин монгол хэмээх бичгийн нэрээр уйгур гэдэг vгтэй танил болсон билээ. Харин тэгвэл одоо Монгол нутагт, эрт vед төрт улсаа байгуулан оршин тогтнож байсан улс гvрний тvvхийг ярилцах гэж байна. Уйгур улс нь төв Азид ноёрхож байсан Тvрэгийн хаант улс мөхсөний дараа VIII-IX зууны vед Монгол нутагт оршин тогтнож байжээ. Уйгурын өвөг дээдэс өндөр дугуйтай тэрэг хэрэглэдэг байсан тул өндөр тэрэгтэн ч гэж тvvхэнд тэмдэглэсэн ажээ. Уйгурууд баруун зvvн хоёр хэсэг болон хуваагдаж , зvvн хэсэг нь Байгаль нуурын урдуур Сэлэнгэ Орхоны сав газраар, баруун хэсэг нь Эрчис мөрөн, Балхаш нуур хоёрын хооронд нутаглаж байжээ. Тэд Хvннvгийн холбоонд багтаж байсан байна. Уйгурууд эрт дээр vеэс Хvннv, Сяньби, Тоба, Жужан, Тvрэг нартай айлсан оршиж, тэдэнтэй байлдаж найрамдан, эрхшээлд нь орж, тусгаар улс болохыг тэмцсээр ирсэн байна.
600-630 онд Тvрэгийн анхны хаант улс мөхөх хvртэл хугацаанд Уйгурууд Тvрэгийн эсрэг тэмцсээр иржээ. 744-745 онд Уйгур, Басмыл, Карлук аймгууд хvчээ нэгтгэж Дорнод Тvрэгийн хаант улстай дайтаж ялсан бөгөөд холбоотнуудаа ч мөн эрхшээлдээ оруулсан ажээ.Ийнхvv Уйгур улс хvчийг олж мандан дээшлэх vед тэдний зонхилогч нь Яклар овгийн ноён Пэйло байсан бөгөөд тэрээр 744 онд биеэ Кvтvлvг Билгэ Кvл хаан хэмээн өргөмжилж хаан ширээнд суужээ. Ингээд 745 онд Тvрэгийн хаант улсыг бvрмөсөн бут цохиж Уйгурын хаант улсыг байгуулсан байна. Уйгурыг мандан гарч ирэхэд Хятад улс хvлээн зөвшөөрч Пэйло хаанд “Тэнгэрээс заяат төр засах эрх мэдэлтэй хаан” хэмээх цолыг өгчээ. Уйгурын хаан орд өргөөгөө Орхон голын хөвөөнөө байгуулжээ. Уйгурын хаант улс нь хожмоо XIII зууныг хvртэл оршин тогтносоор ирсэн Уйгурын олон хаант улсын анхных нь болно. Пэйло газар нутгаа зvvн зvг Шивэй, баруун зvг Алтайн уулс, өмнө зvг Их элсэн говь хvртэл өргөтгөн тэлж, урьд Хvннvгийн эзэлж байсан бvх газар нутгийг эзлэн захирч байлаа.
Уйгурууд Монгол нутагт оршин тогтнож байсан олон аймаг улсын дотор харьцангуй өндөр соёлтой байсан тухай хятадын сурвалжид тэмдэглэсэн байдаг. Тэд анхандаа тvрэг буюу руни бичгийг хэрэглэж байжээ. Тэр vеийн дурсгалын тоонд “Сэлэнгийн бичээс” хэмээн алдаршсан Могойн шинэ усны гэрэлт хөшөө, “Сvvжийн бичээс”, Архангай аймгийн Тариат сумын нутаг дахь “Тэрхийн бичээс” Хөвсгөл аймгийн “Тэсийн бичээс” зэрэг бичиг vсгийн томоохон дурсгалууд орно.Уйгурууд Тvрэгийн харъяанаас гарч өөрийн төр улсыг байгуулснаас хойш бусад улс оронтой өргөн харилцаж соёлын нөлөөгөө тvгээхийн хамт тэдгээр орны соёлоос тусган авч байжээ. Тухайлбал, Дундад Азийн өндөр соёлт согд нараас бичиг авч өөрийн хэлний аялгуунд зохицуулан хэрэглэсэн нь тvvхэнд уйгур бичиг гэж алдаршжээ. Энэхvv бичиг нь Уйгур улсын vндсэн бичиг болж дэлгэрээд хожмын vед тvvгээр олон зохиол бичиж, орчуулж байсны зарим нь бидний vед хадгалагдан иржээ. Vvний жишээ нь Увс аймгийн Улаангом хотын ойролцоогоос олдсон Долоодойн хөшөө хэмээх дурсгал юм. Уйгур бичгийг тэдний бvрэлдэхvvнд багтаж байсан тvрэг, монгол угсааны зарим аймаг хэрэглэж байсан бөгөөд улмаар Их Монгол улсын албан ёсны бичиг болсон билээ. Манай нутагт уйгур бичгээр бичиж vлдээсэн дурсгал Архангай аймгийн Их тамир сумын Тайхар чулуу, Бичигт булан, мөн аймгийн Хотонт сумын Хар балгасын II бичээс, Говь-Алтай аймгийн Жаргалант сумын Хайрханы бичээс зэрэг дурсгалууд байна. “Алтангэрэл”, “Жадамба (Найман гэгээн)” зэрэг бурхан шашны судар номыг уйгур хэлнээ орчуулж, хууль цаазын олон арван ном бичсэн нь хадгалагдан vлджээ.
Манай улсын нутагт Уйгурын vеийн Хар балгас, Бийбулагийн балгас зэрэг хот хэрмийн vлдэгдэл, тахил тайлгын онгон, булш оршуулга, хvн чулууд зэрэг дурсгал бий. Уйгурууд хот суурин барих талаар бусад нvvдэлчдээс нэлээд онцлогтой байлаа. Тэд дөрвөлжин шавар хэрэмт бэхлэлт хотуудыг барьж байсан хийгээд хил хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах бэхлэлт хотын бvхэл бvтэн сvлжээ бvрэлдэн тогтсон байжээ.
IX зууны эхний 10 жилийн туршид Уйгурын хаант улсын гол дайсан нь Киргисvvд байсан хэмээн тvvхэнд тэмдэглэсэн байна. 820 онд Ажо нэрт Киргисийн захирагч Уйгурын хаант улсын эсрэг байлдаж нийслэл Ордубалык хотыг эзлэн авчээ.
763 оноос эхлэн VIII зууныг дуустал Уйгурын хаант улс нь Төв Азийн улс төрийн тавцанд хамгийн их нөлөөтэй хvчин болж чадсан байна. Уйгурын хаант улсыг 840 онд Киргисvvд мөхөөжээ.
Уйгурын хаад
Уйгурын хаан ПэйлоУйгур улс хvчийг олж мандан бадрах vед тэдний удирдагч нь Уйгурын Яклар овгийн ноён Пэйло байжээ. Тэрээр 744 онд Кутулуг Билгэ Кvл хаан гэж өргөмжлөгдөн хаан ширээнд суужээ. Пэйло хаан Уйгур улс хvчирхэгжихийн vндэс суурийг тавьсан бөгөөд Хятадын хаанаас тvvнд “тэнгэрээс заяагч төр засагч мэдэлтэй хаан ” хэмээх цол олгож байжээ. Пэйло хаан 747 онд нас баржээ.
Моюунчур
Пэйло хааныг нас барахад тvvний хvv Моюунчур буюу Баянчур хаан ширээнд суусан бөгөөд тэрбээр зориг шийдэмгий, цэрэг дайны vйл хэрэгт гарамгай жанжин байжээ. Моюунчур эцгийнхээ бодлогыг vргэлжлvvлэн умард зvгт Киргис, дорно зvгт Киданы эсрэг амжилттай дайтжээ. Мөн бусад улс оронтой эдийн засаг, соёлын харилцааг хөгжvvлж, хот суурин байгуулж байсан ажээ. Моюунчурын vед Уйгур улс ихэд хvчирхэгжсэн юм. Моюунчур 759 онд таалал төгсжээ.
Бөгv хаан
759 онд Моюнчур хаан нас барж тvvний орыг Бага хvv Бөгv “Тэнгэрт болгоогдсон улсыг хураасан баатар өлзийт мэргэн” хаан цолтой байсан бөгөөд нангиад сурвалжид уг цолыг “Тэнгэрт төрж улсаа удирдсан, баатар омголон” хаан гэсэн утгатай хэмээн тайлбарласан байдаг ажээ.
6. Киргисийн хаант улсын vе IX-X зуун
Киргис нар бөө мөргөлтэй, 12 жилийн он тоололтой, баяр наадмын vеэр тэмээ, морин уралдаан зохиодог байжээ
Уйгурын хаант улсын ноёрхлыг мөхөөж Монгол нутагт тvр оршин тогтносон овог аймаг бол киргис нар бөгөөд тэд Төв Азийн эртний ард тvмний нэг болно. Тэд анхнаас Минусын хотгор, Енисей мөрөн төдийгvй Саяны уулсаас өмнө зvгт, Хиргис нэртэй нуурын орчмоор нутаглаж байжээ.
Киргис нь Уйгур улсад 758 онд эзлэгдэж, 80 гаруй жил болсны сvvлийн 20-иод жилд тэдний ноёрхлыг эсэргvvцэн ширvvн тэмцсэн нь амжилттай болжээ. Киргис энэ тэмцэлдээ бусад аймаг улстай холбоо тогтоосон нь ялалт байгуулахын vндэс болжээ. Тухайлбал, тэд Араб, Тvвд, Карлукуудтай харилцаа тогтоосон байна.
818 оны vед Киргисийн ноён Ажо өөрийгөө хаанд өргөмжлөв. Тvvний эх нь Тюргешээс гаралтай, эхнэр нь Тvвдийн жанжны охин байсан тул тэрээр эдгээр улс аймгийн аль алинтай нь ураг төрлийн холбоотой байжээ. Уйгурын эсрэг 20 жил дайтсаны эцэст тэдний хvчийг мохоон сулруулж чадсан бөгөөд Ажо өөрийн хvч чадалд эрдэж, Уйгурын хаанд хандан “Чиний хувь тавилан төгсчээ. Би чиний Алтан орд өргөөг чинь эзэлж, өмнө нь морио уяж, тугаа босгоно. Надтай тэмцэх хvчтэй бол хvрээд ир. Эс чадваас vтэр тонил ” хэмээн хэлvvлжээ. Ингээд Ажо Ордубалыкийг дайран эзэлж, 840 онд хаант улсаа тунхаглажээ. Уйгурын хаант улсыг мөхөөсний дараа Киргисийн гол зорилго нь Уйгурын мэдэлд байсан бvх газар нутгийг эзэмших явдал байлаа. IX зууны II хагаст Киргисvvд дорно зvгт Хар мөрний эхнээс, өрнөдөд Тэнгэр уулын зvvн бэл хvртэл газар нутгаа тэлсэн байна.
Киргисvvд мал аж ахуй, газар тариалан эрхэлж, гар урлал хөгжvvлж байв. Тан улсын тvvхэнд киргис хvн эхнэр авахдаа хэдэн зуу буюу хэдэн мянган адуу, хонийг сvй болгон барьдаг тухай тэмдэглэжээ. Киргис нар бөө маргөлтэй, 12 жилийн он тоололтой, баяр наадмын vеэр тэмээ, морин уралдаан зохиодог байжээ. Тэд тvрэг нарын хэрэглэж байсан руни бичгийг төрийн бичиг болгон уламжилж авсан байна.
Киргисvvд Төв Азид төрт улсаа байгуулсан ч удаан оршин тогтнож чадалгvй X зууны эхээр Монгол нутгийг орхин оджээ.
7. Хятан гvрнийн vе X-XII зуун
Хятан нар нас нөхцөгсдийн шарилыг тэргээр тээж, ууланд аваачаад, модон дээр тавьж оршуулдаг. Гурван жил болсны дараа эргэн ирж, ясыг нь тvvж бөөгнvvлээд шатаадаг заншилтай байжээ
Хятан хэмээх нэр анх IV зууны сvvл vеэс эхлэн судар бичигт тэмдэглэгдсэн байна. IV зууны эцэс YII зууны эхэн болоход Хятан нар 10 аймгаас бvрдэх болсон байна. Газар нутаг нь зvvн талаараа Солонгостой, баруунаараа Кусоми нартай, урдуураа Хятадын Иньчжоу мужтай залгаж байжээ. Хятан аймгууд байлдах vедээ, ахлагч нар нь цуглан хоорондоо зөвлөдөг байжээ. Тэр цагт Хятаны том аймаг нь 3000 цэрэг, хамгийн бага аймаг нь 1000 цэрэг гаргах чадвартай байснаас vзвэл, тэдний хvчин чадал нэлээд өсч байжээ. VI зууны сvvлч болоход Хятан нар аймгийн холбооны зохион байгуулалтад орсон байна. Тэдний дундаас Дахэ аймгийн тэргvvлэгчид товойн гарч, бусад аймгаа бас харъяалдаг болжээ. Ялангуяа дайн дажны vед аймгийн холбооны тэргvvлэгч Дахэ аймгийн толгойлогч санаачлан, бусадтайгаа зөвлөлдөн цэрэг, морь татаж, нийт Хятан аймгийн аюулгvй байдлын төлөө бvх цэргийг удирддаг байжээ.
718 онд Хятаны аймгуудын холбооны тэргvvлэгч Дахэ аймгийн ахлагч Шоу Ку алагдснаар холбооны тэргvvлэгчийн эрх Яо Нян аймагт шилжсэн байна. Урьд нь Хятаны аймаг бvр өөрийн ахлагчтайгаас гадна бvх аймгийн холбооны тэргvvнийг сонгодог байв. Хятан аймгуудын холбооны тэргvvн нь 3 жилийн хугацаатай байсан бөгөөд хэрэв эл хугацаанд тэдний хvн, малд онц зовлон тахал тохиохгvй, тэргvvлэгч ноцтой осол гаргахгvй бол хугацаанаас өмнө сонгууль явуулдаггvй байж. Холбооны тэргvvний ордны өмнө бөмбөр, туг зэргийг байрлуулан тvvнд аймгийн холбооны тэргvvнийх нь хувьд хvндэтгэл vзvvлдэг байжээ.
Тэд эсгий гэрт сууж, өвс усны аясыг даган нvvдэллэж аж төрдөг байв. Хятан нар нас нөхцөгсдийн шарилыг тэргээр тээж, ууланд аваачаад, модон дээр тавьж оршуулдаг. Гурван жил болсны дараа эргэн ирж, ясыг нь тvvж бөөгнvvлээд шатаадаг заншилтай байжээ. Энэ vедээ тэд архи дарс өргөн, өвлийг өнтэй өнгөрvvлж, ан авын олзтой байлгаж хайрлагтун хэмээн мөргөл vйлддэг байсан аж. Энэ нь эцэг өвгөд, тэдний сvнс сvлдийг тахих ёсны нэг хэлбэр юм. Мөн Хятан аймгийнхан хурим хийх vедээ эсгий хувцас өмсдөг байв.VIII зуунаас Хятаны аж ахуй нь хөгжиж, хvн ам нь өсч олон болжээ. Урьд нь тэд 10 аймагтай байсан бол IX зууны сvvлч vед 38 аймгаас бvрэлдэж байсан аж. IX зууны дунд vед Хятан аймгуудын холбооны тэргvvн болон цэрэг, морь захирагч Илигээс гадна бас Юй-Юай, Тама- Жуй-Сали зэрэг том тvшмэлийн тушаалууд буй болсон байна. Энэ бvхэн нь Хятан аймгуудын нийгмийн амьдралд мэдэгдэхvйц ахиц гарч, төр улс байгуулах нөхцөл бvрдэж байсныг харуулж байна.
Хятаны төрт улс vvссэн нь 901 онд хаанд өргөмжлөгдсөн Елюй овгийн Амбагяны vйл ажиллагаатай холбоотой юм. Амбагян Хятаны хуучин 8 аймгийг vндэс болгож Хятан улсыг байгуулан засаг захиргааны байгууллыг Умард орд, Өмнөд орд болгон хуваасан юм. Умард ордод Хятан тэргvvтэй нvvдэлчин аймгуудыг, Өмнөд ордод Хятад зэрэг суурьшмал хvн амыг тус тус захируулсан байна. Амбагян хаан Хятан улсыг бэхжvvлэх зорилгоор 921 онд хууль цааз тогтоон, тvшмэдийн зэрэг дэвийг буй болгожээ. 922 онд Диле гэгч аймгийг Хятаны хааныг дэвшvvлэн суулгах эрх баригч аймаг болгожээ. Мөн vед улсын цэргийг ерөнхийлөн захирах тушаал бий болгож, 500 мянган хvнтэй их цэргийг байгуулсан байна.V-IX зууны vеийн Хятан аймгуудын гол аж ахуй нь мал сvрэг, ан гөрөө, газар тариалан, загас агнуур байжээ. Мөн төмрийн хvдэр хайлуулж, цутгуур хийдэг болсон нь аж ахуй, эдийн засагт тvлхэц болжээ.
Хvн ам нь нvvдэлчин болон суурьшмал иргэдээс бvрдэж байсан бөгөөд хот тосгод олныг барьж байгуулсан байжээ. Хятаны vед хамаарах хот, хэрэм, хvн чулуу, хадны бичээс гэх зэрэг дурсгал Монгол нутгаас олдсон бөгөөд эдгээр нь Дорнод аймгийн Цагаан–Овоо сумын нутагт байх Хэрлэн барс хот, Хэнтий аймгийн нутагт байдаг Баруун, Зvvн хэрэм, Өглөгчийн хэрэм зэрэг болно.
920 онд Амбагяны ач хvv Лубугу, эрдэмтэн Тулюйбу хоёр “Их бичиг”-ийг зохиосон байна. Дvрслэх урлаг, дуу хөгжим, газар зvй, анагаах ухааны мэдлэг хөгжиж ном судар бичиж, хэвлэдэг байжээ.
1118-1125 онд Алтан улс Хятадын Сvн улстай хvч хавсран довтолж 200 гаруй жил оршин тогтносон Хятан гvрнийг мөхөөжээ.
Хятаны хаан Амбагян
Хятаны төрт улсын оршин тогтнолд Амбагян хаан чухал vvрэг гvйцэтгэсэн. Хятаны аймгийн тэргvvлэгчдийг гурван жилд нэг удаа сонгох журмыг Амбагян зөрчиж 917 онд Хятаны хаан болж, хаан ширээг vе улиран залгамжлуулах болжээ. Тэрээр улсаа Умард орд, Өмнөд орд болгон хуваасан байна. Умард ордонд хятан тэргvvтэй нvvдэлчид, Өмнөд ордонд хятадын зэрлэг суурьшмал хvмvvсийг захируулсан байна. Амбагян улсаа бэхжvvлэх зорилгоор 921 онд хууль цааз тогтоон, тvшмэдийн зэрэг дэвийг бий болгожээ. 
бичсэн: Е.TSERENBAATAR төрөл: Монгол улсын түүх, лекц |
(0) Сэтгэгдэл | найздаа илгээх | Уншсан: 2112 удаа